اونھي ڳالھ اسرار جي

۾ ارڙهن سالن جو، انٽر سائنس جو شاگرد هئس. مون گهڻو ئي جند ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪئي پر ڇوڪرا ضد ڪري بيٺا ۽ مونکي ڪوٽڙي وٺي ويا. هو صاحب آيو ۽ ڏاڍو زور شور سان بحث ڪرڻ شروع ڪيائين. مون چيو مانس ته ”اسين سنڌي ماڻهو بحث کي چوندا آهيون ’ڀئنش‘ معنيٰ اجايو ضد، سو اچ ته رڳو حقيقتن تي ڳالهايون!“ مڙس جي ٽائر مان هوا نڪري وئي ۽ مونکي چيائين ”ڀلي تون حقيقتون بيان ڪر!“ پوءِ ته اهڙي وٺ ڪئي مانس جو ماٺ وٺي ويس ۽ جيڪي مون چيو سو مڃي اٿيو. اها به ڪا الاهي ڏات آهي يا چئجي ته حقيقتن جي ڄاڻ ۽ پنهنجي مؤقف جي سچي هجڻ جو يقين، ته پوءِ دليل از خود اچي ٿا وڃن. صدقِ دل به ضروري آهي.

حضور سائين صلي الله عليھ وسلم فرمائين ٿا ته ”دنيا ۾ خوبصورت ترين شيءِ آهي، دليل.“ سبحان الله! حضرت علي رضي الله عنھ به فرمايو آهي ته ”ڪائنات ۾ سڀ کان اول جا چيز پيدا ٿي سو آهي، دليل“ 1941ع ۾ مان ڪاليج ۾ گهڙيو آهيان ته کاٻي ڌر وارن شاگردن جو اهو بحث ٻڌندو آيو آهيان ته ”مادو اڳ ۾ پيدا ٿيو يا دليل.“ اسين سنڌي ماڻهو خيال کي به دليل چوندا آهيون جيئن لطيف سائين فرمايو آهي ته ”پيئي ڊوڙائي دليل ته پنهونءَ ماڻهو موڪليو.“ منهنجو نجي خيال آهي ته دليل، خيال يا آئيڊيا اول آهي ۽ مادو پوءِ. الله تعاليٰ مسبب الاسباب آهي، اهو منهنجو ايمان آهي ۽ ان ڳالهه کي دليلن سان ثابت ڪري سگهجي ٿو پر بحث ڏاڍو لمبو ٿي ويندو. اصل ڳالهه آهي ايمان جي. جي ايمان ناهي ته پوءِ ”مين نه مانون!“ واري رٽ کي ڇا ٿو ڪري سگهجي؟ انهن لاءِ الله تعاليٰ فرمائي ٿو ته .”اهي گونگا آهن، ٻوڙا آهن، سندن اکين تي پڙدا چڙهيل آهن ۽ اهي ڪونه سمجهندا.“ انهي الاهي فيصلي کانپوءِ ڇا ٿو ڪري سگهجي، پر اسانجا دانشور دوست مغربي عالمن تي انڌو يقين رکن ٿا. مون هڪ مغربي دانشور جو قول پڙهيو هو ته، ”جيڪڏهن ڪنهن ملڪ يا قوم کي تباهه ڪرڻ جو ارادو رکو ٿا ته اول انهن جو ايمان ٽوڙيو.“ ايمان ايڏي وڏي ڳالهه آهي. انهيءَ دانشور جو ۽ سندس ڪتاب جو نالو ياد ڪونه اٿم. باقي برنارڊشا ۽ لارڊ بيڪن جا نالا ۽ قول ياد اٿم.

برنارڊشا، صاف چوي ٿو ته،”يورپ کي پنهنجي مشڪلاتن ۽ ڏکين مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ حضرت محمد صلي الله عليھ وسلم جي نقشِ قدم تي هلڻو پوندو.“

لارڊ بيڪن مشهور فلسفي ۽ دانشور لکي ٿو ته ،”جيڪو ماڻهو ٿورو علم ٿو پڙهي سو الله تعاليٰ جي وجود جو منڪر ٿي ٿو پوي، پر جڏهن گهڻو علم حاصل ڪري ٿو تڏهن وري قائل ۽ مڃيندڙ ٿي ٿو پوي.“

ڪم علم متعلق ڊاڪٽر سئميوئل جانس جو گفتو ٿو ياد پويم ته، ”ڊڄو ان ڏينهن کان جڏهن سڀني جاهلن کي لکڻ پڙهڻ اچي ويندو.“

ڪارلائيل، ”هيرو آف دي پرافٽس“ ۾ حضور صلي الله عليھ وسلم کي پيغمبرن جو هيرو مڃي ٿو. اسان جا دانشور جيڪڏهن اهڙن وڏن فلسفي دانشورن کان به پاڻ کي وڏو دانشور سمجهن ٿا سي لهي اچن ميدان ۾ ۽ ڪن اهڙي دعويٰ.

هالا پراڻا جو محترم محمد حفيظ قريشي هڪ منفرد ۽ يگانه سوچ جو مالڪ آهي. وٽس جڏهن مٿين دانشورن جا رايا پيش ڪيا ويا ته پنهنجي مخصوص انداز ۾ چيائين ته ”حضرت محمد صلي الله عليھ وسلم کي اهڙن سرٽيفڪيٽن جي ڪا ضرورت ناهي. البت جن ائين چيو آهي، اهو انهن جي ذات لاءِ سرٽيفڪيٽ آهي.“

الله ۽ سندس رسول الله صلي الله عليھ وسلم ۾ ايمان ۽ عمل صالح تت آهي تصوف جو. ان کانسواءِ ڪو چارو ناهي. الله ۽ رسول جي اطاعت معنيٰ سندن حڪمن تي عمل ڪرڻ يعني عمل صالح. مٿي مان اهي نقطا صاف ڪري آيو آهيان ته ايمان کانسواءِ علم نٿو اچي. (ٻار جو باهه ۾ آڱر وجهڻ جو مثال) ۽ علم معنيٰ عمل. ان تي به مان مٿي ڪافي روشني وجهي چڪو آهيان. حضرت علي رضي تعاليٰ عنھ جي قول تي هن طويل بحث جو اختتام ٿو ڪجي، فرمائين ٿا ته، ”علم جو لازم نتيجو عمل آهي پر جيڪڏهن ڪو عمل (عمل صالح) نٿو ڪري ته پوءِ چئبو ته کيس علم آهي ئي ڪونه.“ عمل صالح تي به مان ڪجهه روشني وجهي چڪو آهيان ته ڪام، ڪروڌ، لوڀ، موهه، اهنڪار، ڇڏي، چار ”خ“ يعني خلوص، خُلق، خير خواهي ۽ خدمت اختيار ڪجي ته ٻيڙائي پار آهن. هوت پاڻهئي اچي هنج ۾ پوندو. تصوف جون سڀ منزلون طئي ٿي وينديون.

”عطا“ ۽ ”رياضت“ جي مسئلي کي ختم ڪرڻ کان پوءِ وڌيڪ بکيڙي ۾ نه پئجي ته چڱو. مون اڳ ئي عرض ڪيو آهي ته ڪا ڳنڍ مڙيئي آهي جا ڇوڙي نٿي سگهجي ۽ نڪي انکي ڇوڙڻ يا ڇيڙڻ جي ڪوشش ڪجي ڇو ته اها ڳنڍ کولڻ به صرف ۽ صرف ساهڙ (الله تبارڪ وتعاليٰ) جو مخصوص اختيار آهي. انهيءَ ڪري ڪاني ڪرامت جو منڪر نٿو ٿي سگهجي. اهو ڪيئن ٿو ٿئي، ڇو ٿو ٿئي، اهو علم به ان وحده لاشريڪ لھ کي آهي. مالڪ مختار آهي ۽ مداخلت ممنوع. انسان، امر ربي کانسواءِ بيوس آهي. ڀٽائي گهوٽ به بيوسيءَ جو اظهار ڪهڙو نه سهڻو ڪيو.

مونکي مون پرين، ٻڌي وڌو تار ۾،

اڀا ائين چون، مڇڻ پاند پسائين.

(سر آسا، فصل چوٿون، بيت 4)

اها هڪ نازڪ ۽ ناممڪن صورتحال آهي. مولانا روم به ساڳيو بيت چيو آهي. مولانا جي مثنوي جا ڇهه ڪتاب منهنجي آڏو ٽيبل تي پيا آهن پر بيت ۽ حوالو ڳولهڻ جي فرصت ڪانه اٿم. رڳو آخري لفظ بيت جا ياد اٿم ته ”دامن تر م ڪن“ يعني پاند نه پسائجانءِ. اهو ٿئي ڪيئن! مولانا جي مثنوي ته سڄي عمل صالح جي مثالن ۽ ڪهاڻين سان ڀري پئي آهي، پر ڀٽائي گهوٽ اتي جو اتي انتهائي بيوسيءَ مان دانهن ٿو ڪري ته:

پيو جو پاتار، سو ڪئن پسڻ کان پالهو رهي،

سالڪ مون سيکار، ڪو پهه انهيءَ پاند جو.

(بيت 41)

سيکاريندو به اهو ئي. پوءِ بيت 42 کان 51 تائين نهايت غور سان پڙهو ته سڀ منزلون کوليندو ٿو وڃي. حل اهو ئي آهي ته:

ڪر طريقت تڪيو، شريعت سڃاڻ،

هِنيون حقيقت هير تون، ماڳ معرفت ڄاڻ.

شريعت جي پابندي ۽ ٻيون منزلون ٻڌائي، آخر وائيءَ ۾ فرمائي ٿو ته:

خدمت ڪر خلقين، پاند ڳچيءَ ۾ پائي،

اديون عبداللطيف چئي، اتاهين ڪي آهي.

خلق جي خدمت سو به پاند ڳچيءَ ۾ پائي. اڄڪلهه جي پيرن فقيرن وانگر نه، جو خلق خدا جي ويٺي، پير صاحب جا پير چمي، زور ڏئي، ٻهاريون پائي ۽ گهڙا ڀري ۽ پير صاحب، پاند ڳچي پائڻ بدران، ڳاٽ اونچو ڪيون ويٺو اوڳرايون ڏئي. شاهه صاحب ته فرمائش ٿو ڪري ته:

پنهنجون ڇڏي پٽ ۾، رِڙهه انهيءَ جي رائي (وائي : آسا)

پنهنجون خواهشون پٽ ۾ ڦٽي ڪري، انهيءَ ذات پاڪ جي راءِ تي رڙهڻ گهرجي. پنهنجي راءِ ناهي رکڻي. ’جي ٿيا حل حبيب سين، سمهڻ تن ثواب‘ (شاهه). اها آهي مڪمل ارپنا. سي ستا ئي جاڳن، ننڊ عبادت اُن جي. آخر حل اهو ٿو ٻڌائي ته ”پُسو منجهه پريت!“ جڏهن پريت ۾ پُسي وڃبو ته ٻي آلاڻ ڪيئن لڳندي. ڳالهه جو حل نڪري آيو نه؟

وري بکيڙي ۾ پئجي وياسون. ان ڪري هي دروازو بند ٿا ڪيون. کولڻ وارا کوڙ. مون ته رڳو رنڍا روڙيا. پر سوچ جا دروازا ڪڏهن به، ڪوئي به، بند نٿو ڪري سگهي. انهيءَ وصف جي ڪري ئي �