Bootstrap Example
سنڌ جي گم ٿيل ندي : (ابڙو اڪيڊمي)

2020-06-20
داخلا نمبر 166
عنوان سنڌ جي گم ٿيل ندي
شاخ سنڌوءَ جو سفر
پڙهيو ويو 2633
داخلا جو حوالو:

داخلا ۾ استعمال ٿيل تاريخون

1923.00.00-A.D

24- 1923ع ۾ ٿيل کوٽاين ۽ سنڌو تهذيب جي دريافت کانپوءِ سر مارٽيمر وهيلر (Sir Mortimer Wheeler) خيال ڏيکاريو هو ته هڙپا ۽ مُهين جي دڙي جي وچ ۾ ساڳي تهذيب جا ٻيا آثار ملي سگهن ٿا. اهو علائقو سرسوتي يا هاڪڙو ماٿري ٿي سگهيو ٿي. کوجنا جي نتيجي ۾ هندستاني علائقي ۾ هاڪڙي جي ڪنڌيءَ تان سنڌو تهذيب جا سؤ کن ماڳ لڌا ويا. 1974 کان 1977ع جي وچ ۾ ڊاڪٽر رفيق مغل فقط بهاولپور ڊويزن ۾ چار سؤ کن کنڊر رڪارڊ تي آندا جن جا دور چار هزار سال قبل مسيح کان ٻه هزار سال قبل مسيح تائين آهن. اهي کنڊر گهڻو ڪري هاڪڙو ماٿريءَ ج


1974.00.00-A.D

24- 1923ع ۾ ٿيل کوٽاين ۽ سنڌو تهذيب جي دريافت کانپوءِ سر مارٽيمر وهيلر (Sir Mortimer Wheeler) خيال ڏيکاريو هو ته هڙپا ۽ مُهين جي دڙي جي وچ ۾ ساڳي تهذيب جا ٻيا آثار ملي سگهن ٿا. اهو علائقو سرسوتي يا هاڪڙو ماٿري ٿي سگهيو ٿي. کوجنا جي نتيجي ۾ هندستاني علائقي ۾ هاڪڙي جي ڪنڌيءَ تان سنڌو تهذيب جا سؤ کن ماڳ لڌا ويا. 1974 کان 1977ع جي وچ ۾ ڊاڪٽر رفيق مغل فقط بهاولپور ڊويزن ۾ چار سؤ کن کنڊر رڪارڊ تي آندا جن جا دور چار هزار سال قبل مسيح کان ٻه هزار سال قبل مسيح تائين آهن. اهي کنڊر گهڻو ڪري هاڪڙو ماٿريءَ ج


1977.00.00-A.D

24- 1923ع ۾ ٿيل کوٽاين ۽ سنڌو تهذيب جي دريافت کانپوءِ سر مارٽيمر وهيلر (Sir Mortimer Wheeler) خيال ڏيکاريو هو ته هڙپا ۽ مُهين جي دڙي جي وچ ۾ ساڳي تهذيب جا ٻيا آثار ملي سگهن ٿا. اهو علائقو سرسوتي يا هاڪڙو ماٿري ٿي سگهيو ٿي. کوجنا جي نتيجي ۾ هندستاني علائقي ۾ هاڪڙي جي ڪنڌيءَ تان سنڌو تهذيب جا سؤ کن ماڳ لڌا ويا. 1974 کان 1977ع جي وچ ۾ ڊاڪٽر رفيق مغل فقط بهاولپور ڊويزن ۾ چار سؤ کن کنڊر رڪارڊ تي آندا جن جا دور چار هزار سال قبل مسيح کان ٻه هزار سال قبل مسيح تائين آهن. اهي کنڊر گهڻو ڪري هاڪڙو ماٿريءَ ج


1973.00.00-A.D

سرسوتي نديءَ جا ڪيئي نالا آهن جن مان سرسوتي، گهاگهر، هاڪڙو، نارو ۽ ريڻي وڌيڪ مشهور آهن. جتوڻيڪ نديءَ کي خشڪ ٿئي زمانا ٿيا آهن، سندس ٺاهيل وهڪرا اڄ به وڏين ٻوڏن ۾ وهي هلن ٿا. 1973ع ڌاري آيل وڏي ٻوڏ ۾ پنج ند وٽ خانپور شهر ٻڏي ويو هو پر رحيم يار خان بچي ويو، فقط ان ڪري ته اضافي پاڻيءَ هاڪڙي وارو پيٽ ورتو.


هن داخلا جون تصويرون نه مليون

سنڌ جي گم ٿيل ندي جا بنياد
سنڌوءَ جو سفر / بدر ابڙو / ابڙو اڪيڊمي Abro Academy / علمي ادبي پورهيو /

سنڌ جي گم ٿيل ندي - مان نڪتل ٻيون شاخون-

سنڌ جي گم ٿيل ندي


شاخ سنڌوءَ جو سفر
ٽوٽل صفحا2
موجودہ صفحو0
اڳلو صفحو-0--1-گذريل صفحو

سنڌ جي گم ٿيل ندي

(سرسوَتي، گهاگهر، هاڪڙو، ريڻي)



هڪ قديم هندو ڏند ڪٿا چوي ٿي ته جمنا نديءَ جي ڪناري هڪ وڏو اجگر يا نانگ رهندو هو. ديوتائن کيس حڪم ڏنو ته هو سمنڊ ۾ هليو وڃي. اجگر کي سمنڊ تائين رستو ڏيڻ لاءِ جمنانديءَ کي هدايت ڪئي وئي ته اها پنهنجي هڪ شاخ ڏکڻ ڏانهن موڙي. جمنا هدايت تي عمل ڪيو ۽ ان رستي کان ٿيندو اجگر سمنڊ ڏانهن هليو ويو. اها شاخ هاڪڙو يا سرسوتي ندي هئي.

جمنا ۾ ڪو اجگر هو يا نه هو؟ پر اها حقيقت آهي ته سرسوتي ندي نانگ وانگر ور وڪڙ کائيندي سنڌ جي هاڻوڪين حدن ۾ اتر اوڀر ڪنڊ کان داخل ٿي، اڀرندي ناري واري واٽ سان وهندي، ڏکڻ ۾ ڪوري ڪريڪ وٽ ڇوڙ ڪندي هئي. رگ ويد ۾ سرسوتيءَ جو ذڪر جهڙي شان ۽ مان سان ڪيو ويو آهي تنهن مان ظاهر آهي ته اها هڪ ڀرپور ندي هئي جنهن جي ڪنڌيءَ تي موجود وڻڪار ۾ رشي ۽ مُني پنهنجاآشرم جوڙي رهندا هئا. رگ ويد جي گيتن ۾ جتي سپت سنڌوءَ جو ذڪر آيو آهي، انهن ۾ ستن ندين جا نالا ڳڻائيندي سرسوتيءَ کي به شامل ڪيو ويو آهي.پوءِ وارن ڪتابن ۾ سپت سنڌوءَ جو ذڪر ڪندي ندين جا نالا بدلايا ويا آهن. رگ ويد پڙهندي محسوس ٿئي ٿو ته هڪ اهڙو به وقت آيو جڏهن سرسوتي براهمڻ ـ کتري راڄ ۾ سندن آخري سرحد هئي، ان کان پوءِ سندن حدون هوريان هوريان ڏکڻ طرف وڌيون. براهمڻن سرسوتي نديءَ جي زرخيزي واري طاقت ڏسي ان جي ڪنارن تي پنهنجو حق ڄمائڻ لاءِ ان تي گيت لکيا ۽ پوءِ ان کي ديويءَ جي صورت ڏيئي ڇڏيائون. واضح هجي ته براهمڻن گنگا، جمنا، ڪامني، برهمپترا سميت ڪافين ندين کي ديوتا يا ديوي بڻايو پر سنڌوءَ کي اها حيثيت نه ڏني ڇاڪاڻ ته سنڌوءَ جا ڪنارا هڪ دور تائين سندن سياسي بالادستي مڃڻ کان انڪاري رهيا هئا.

هندو ڏندڪٿا ۾ سرسوتي راڳ، علم، عقل، ڀاڳ ۽ ڳالهائڻ جي فن جي ديوي آهي. کيس ندي ديوي ۽ زرخيزيءَ جي ديويءَ جي حيثيت به حاصل آهي. سرسوتي برهما جي زال آهي تنهن ڪري براهمڻن جي ديوي آهي پر اهي حيثيتون کيس رگ ويد ۾ مليل ناهن. جڏهن به سندس مورتي گهڙي ويندي آهي تڏهن کيس هڪ هٿ ۾ ’وينا‘ ساز ڏنو ويندو آهي مورتي پٿر تي ويٺل ڏيکاري ويندي آهي.

سرسوتي ندي پڪ سان سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي، اهڙي شاهدي رگ ويد مان به ملي ٿي جنهن ۾ چيو ويو آهي ته اها جبل کان سمنڊ تائين وهي ٿي. پر مهاڀارت واري زماني ۾ سرسوتي ندي سڪي چڪي هئي. مهاڀارت جي هڪ ڪٿا مطابق هڪ برهمڻ اُتٿيا (Utathya) سوم ديوتا جي ڌيءَ ڀدرا سان شادي ڪئي، جيڪا تمام سهڻي هئي. وروڻ ديوتا، جنهن کي ڀدرا سان عشق هو، کيس اغوا ڪري ويو. هن برهما جي پٽ نارد کي به ٻانهن نه ڏني، جنهن تي ڇڏائڻ جو ڪم رکيو ويو هو. اتٿيا ڪاوڙ ۾ باهه ٿي ويو ۽ سڄو سمنڊ پي ويو پر وروڻ ٻانهن نه ڇڏي. ان کانپوءِ اتٿيا وروڻ ڍنڍ سڪائي ڇڏي ۽ سمنڊ خشڪ ٿي ويو. ان کانپوءِ اتٿيا ڀڻڪيو، ”سرسوتي تون ريگستان ۾ گم ٿي وڃ ۽ اها ڌرتي ويران ڪري ڇڏ!“ ائين سرسوتيءَ کي پاراتو مليو ۽ سڪي وئي، جنهن کان پوءِ وروڻ شڪست قبول ڪري ڀدرا کي آزاد ڪيو. زال ملڻ کانپوءِ اتٿيا دنيا ۽ وروڻ کي تڪليف کان آجو ڪيو.

مٿيون ٻئي ڏند ڪٿائون اتر هندستان ۾ ٻن وڏن جاگرافيائي واقعن ڏانهن اشارو ڪن ٿيون. گهڻو ممڪن آهي ته هڪ زلزلي سبب جمنا مان هڪ شاخ ڦٽي نڪتي هجي ۽ ٻئي زلزلي ۾ اها بند ٿي وئي هجي. پر انهن مان ٻن واقعن جي وچ ۾ گهٽ ۾ گهٽ هزارن سالن جو وقفو آهي، ڇو ته سرسوتيءَ جي ڪنارن تي سنڌو تهذيب ۽ ان کان آڳاٽن وقتن جا ڦِٽل شهر مليا آهن. ڪي ماڳ گنڌارا دور سان تعلق رکندڙ به چيا وڃن ٿا.

24- 1923ع ۾ ٿيل کوٽاين ۽ سنڌو تهذيب جي دريافت کانپوءِ سر مارٽيمر وهيلر (Sir Mortimer Wheeler) خيال ڏيکاريو هو ته هڙپا ۽ مُهين جي دڙي جي وچ ۾ ساڳي تهذيب جا ٻيا آثار ملي سگهن ٿا. اهو علائقو سرسوتي يا هاڪڙو ماٿري ٿي سگهيو ٿي. کوجنا جي نتيجي ۾ هندستاني علائقي ۾ هاڪڙي جي ڪنڌيءَ تان سنڌو تهذيب جا سؤ کن ماڳ لڌا ويا. 1974 کان 1977ع جي وچ ۾ ڊاڪٽر رفيق مغل فقط بهاولپور ڊويزن ۾ چار سؤ کن کنڊر رڪارڊ تي آندا جن جا دور چار هزار سال قبل مسيح کان ٻه هزار سال قبل مسيح تائين آهن. اهي کنڊر گهڻو ڪري هاڪڙو ماٿريءَ جي ڏهرن (ٿر جي هيٺانهين ماٿرين) ۾ آهن.

هماليه کان سمنڊ تائين لڳ ڀڳ اَٺ سؤ ميل وهندڙ سرسوتيءَ جا نشان به هنڌان هنڌان ڊهي ويا آهن ۽ انهن مٿان وارياسو سمنڊ چڙهي ويو آهي. ٻه صديون اڳ تائين ان نديءَ بابت فقط ڏندڪٿائون موجود هيون پر پوءِ انگريزن جي کوجنائن هن گم ٿيل نديءَ جو گهڻو تڻو لنگهه ڳولي لڌو آهي. اهو لنگهه ڳولهڻ ۾ وڌيڪ مونجهاري جو سبب ستلج ۽ سنڌوءَ جا ڦٽل وهڪرا بڻجي پيا. اتر وارا وهڪرا ستلج سان گڏوچڙ ٿي ويا ۽ هيٺيون ڏاکڻيون پاسو سنڌوءَ جي قديم وهڪري پراڻ سان گڏوچڙ ٿيو. لئمبرڪ صلاح ڏئي ٿو ته سرسوتيءَ جو وهڪرو سمجهڻ لاءِ ان مهم کي ٻن حصن ۾ ورهائڻ گهرجي، پهريون اتريون ڀاڱو ڏسجي جيڪو مهڙ کان وٺي غوث پور (پنجاب) تائين آهي ۽ ٻيو غوث پور کان وٺي ڇوڙ تائين وارو ڀاڱو نهارجي. اصل ۾ ان ڳالهه جو وڏو امڪان موجود آهي ته اتر ۾ هاڪڙو / سرسوتي ۽ ستلج ڪجهه پنڌ لاءِ گڏجي هليا هجن. جڏهن ته ڏکڻ ۾ پراڻ ڍوري مان هاڪڙي جو لنگهه ٿيو آهي. پُراڻ سنڌوءَ جو هڪ قديم وهڪرو آهي. پر اهو سمجهڻ ته اڀرندو نارو، جيڪو پڻ پُراڻ ۾ پوندو هو، هر دور ۾سنڌوءَ جي شاخ هئي، درست نه ٿيندو ڇو ته ان مان ستلج ۽ هاڪڙو (سرسوتي) جو پاڻي به لنگهيو آهي.

سرسوتي نديءَ جا ڪيئي نالا آهن جن مان سرسوتي، گهاگهر، هاڪڙو، نارو ۽ ريڻي وڌيڪ مشهور آهن. جتوڻيڪ نديءَ کي خشڪ ٿئي زمانا ٿيا آهن، سندس ٺاهيل وهڪرا اڄ به وڏين ٻوڏن ۾ وهي هلن ٿا. 1973ع ڌاري آيل وڏي ٻوڏ ۾ پنج ند وٽ خانپور شهر ٻڏي ويو هو پر رحيم يار خان بچي ويو، فقط ان ڪري ته اضافي پاڻيءَ هاڪڙي وارو پيٽ ورتو.

شوالڪ جبلن مان نڪرڻ وقت نديءَ جو نالو سرسوتي آهي. ان کان پوءِ ندي انباله، تمانير، ڪروکيتر، ڪرنال ۽ پٽيالا کان ٿيندي اچي ٿي، پوءِ منجهس گهاگهر ندي شامل ٿئي ٿي. هنومان ڳڙهه کانپوءِ درياهه جو نالو گهاگهرآهي. پاڪستان ۾ فورٽ عباس ضلعو بهاول نگر وٽان هيءَ ندي هاڪڙي جي نالي سان داخل ٿئي ٿي. هاڪڙي جي سطح ستلج کان 30 فُٽ مٿي آهي. ندي چولستان مان لنگهندي ضلعي رحيم يار مان ٿيندي صادق آباد کان سنڌ ۾ داخل ٿئي ٿي. هتان ان جا ٻيا نالا ريڻي ۽ نارو ٻڌجن ٿا. هاڪڙي وارو وهڪرو سڪڻ کانپوءِ ساڳيو پاڻي هاڻي هندستان جي اوڀر وارن پاسن ڏانهن لڙي ويو آهي. جڏهن ته هاڪڙي جون مددي نديون وڏين ٻوڏن ۾ به پنهنجو پاڻي وڌ ۾ وڌ بيڪانير تائين پهچائي سگهن ٿيون.

ايڇ- ٽي لئمبرڪ جي ڪتاب ۾ ڏنل نقشي سنڌ (فزيڪل) ۾ ڏسي سگهجي ٿو ته سنڌ جي اتر اوڀر واري ريگستاني حصي ۾ ٽي چار قديم وهڪرا آهن جن کي ان اوڀر کان اولهه طرف ترتيبوار وهندو، ريڻي ۽ نارو ڄاڻايو آهي. وهندي ۽ ريڻيءَ جا پيٽ




ٽوٽل صفحا2
موجودہ صفحو0
اڳيون صفحو-0--1-گذريل صفحو

سنڌ جي گم ٿيل ندي ھنن داخلائن ۾ پڻ استعمال ٿيل آھي
سنڌ جي گم ٿيل ندي
سنڌوءَ جو سفر - موضوع جون ٻيون داخلائون-
پبلشر پاران
ليکڪ پاران : سنڌوءَ جو سفر
سنڌوءَ جي زندگي ۽ موت جو سُوال
اسڪائي ليڪس جي نقش قدم تي
سنڌوءَ جي جاگرافيائي تاريخ
سنڌو ندي شروع ڪٿان ٿئي ٿي؟
سنڌو طاس
سنڌو طاس ٺاهه
رگ ويِد ۾ سنڌو
سنڌو مهم ۾ شرڪت
آديسي اڄ مر سڀان مرندو سڀڪو
ٽيڪسيلا
سڪندر اعظم
ڪئمپ ڏانهن
ڪابل نديءَ جي ڪنڌيءَ تي
گليشئر جي هاڃا
اٽڪ وٽ سنڌو
اٽڪ قلعو
اٽڪ پُل
نيرن نيڻن واري ۽ چانديءَ روپ مست
پوٺوهار
غازي گهڙيالا پروجيڪٽ
پاور ڪامپليڪس
پوٺو هار جا ڪجهه درويش
خوشحال ڳڙهه
سنڌوءَ جا خوفناڪ لنگهه
جبلن ۾ ڦاٿل سنڌو
نوري پِير ۽ جوڳي
گهوڙا تڙپ
سوڪڙيان
طوطي خان کان انٽرويو
خوشحال ڳڙهه کان اڳتي
عزيز شڪاريءَ جي قبر
ست سهيليون
ٻيو وڏو وڪڙ
مکڊ شريف
سنڌوءَ ۾ سون
سوان ندي
ڪالاباغ ڏانهن
ڪالاباغ بند
ڪالاباغ بند- ڪجهه تفصيل
ڪالاباغ بند ٺاهڻ جا مقصد
فني جوڙجڪ
بند ڪيئن ٺهندو؟
جبلن جي صورتحال
پٺاڻن کي اعتراض جا سبب
ڪالاباغ شهر
جناح بئراج
ڪالاباغ کان چشمه تائين
ڪيل
دراوڙ
ڪيل بستيءَ کان اڳتي
بوٽ لاڪ
بلوٽ شريف
بلوٽ جي اصل ڪهاڻي
چشمه بئراج ۽ چشمه جهلم لنڪ ڪئنال
بئراج تي
ڪلور ڪوٽ
درياخان ڏانهن
دريا خان ۾
ديرو اسماعيل خان
آلودگي
طوطي خان سان ڪچهري
رحمان ٺيڙهي
رولاڪ افغان قبيلو
ڊي-آءِ خان شهر جو چڪر
ڪروڙ شريف ڏانهن
هڪ ڳوٺ-نوتڪ
ڪروڙ شريف
ليهّ پتڻ تي
نئون ڏينهن
تونسه بئراج
تونسه شريف پير پٺاڻ
بئراج ڏانهن واپسي
زندهه پير
ديري غازي خان ڏانهن
ديرو غازي خان شهر
تاريخ جاگرافي
موسم
قديم علاج
شهر جو ماضي
قديم مندر ۽ مسجدون
سياسي ڇڪتاڻ
نئون سج
ٻيڙي ناهي ته به پرواهه ناهي
ٻار لنگهيائون ٻاجهه سين
ڄام پور وٽ ٻيڙين جي پُل
ڄام پور
ڄام پور جي تاريخ
ڄام جادم جکرو
دلوراءِ جي ٺيڙهه
هرڻاڪس يا هَڙند؟
سنڌو ماٿريءَ ۾ ديوتائن سان جنگ
ورتر اَسر ۽ اِندر جي جنگ
ڪارو پاڻي
ڄام پور جي سياسي ۽ سماجي حالت
مولانا عبيدالله سنڌي رحه
گهاڙِي والا
مٺڻ ڪوٽ ڏانهن
ڌٻڻ ۾
پتڻ تي حال احوال
درگاهه بابا فريد
شهر مٺڻ ڪوٽ
عمرڪوٽ کان اوڀر ۾ هُن پار
ڪشمور
گرنٿ صاحب جو درشن
سک مت
گرونانڪ
گرونانڪ - هڪ فنڪار
گڊو بئراج
سنڌ جي گم ٿيل ندي
ستلج جو وهڪرو
سنڌوءَ جا قديم وهڪرا
گهاڙ
مهراڻ
وهڪرا ۽ انهن جا زمانا
سنڌوءَ جي لاهِي
درياهه ۽ زمين جي سطح
گڊو بئراج تي حادثو
ماڇڪو - سنڌ ۾ پنجاب جو ٻيٽ
ڪنڌڪوٽ ۾
ٽوڙي بنگلي ۾
دنيا جو ڊگهي ۾ ڊگهو ماڻهو
ماٿيلو
مومل ۽ ڀينرون
شڪارپور
عجيب اطلاع
سکر
عجيب ٽڪريون
لب مهراڻ تي آجيان
اسوريا جي راڻي
ڏهاڳڻ سهاڳڻ
اروڙ
ڪالڪان غار
اروڙ ۾ هڪ ٻي غار
نَينهن ٽڪر
سکر ۽ بکر جي تاريخ
خواجه خضر جو آستانو
ساڌ ٻيلو
سَتين جو آستان
روهڙي
وار مبارڪ
پتن جي ماڙي
معصوم شاهه جو منارو
آدم شاهه جو مقبرو
سکر پتڻ
مسجد منزل گاهه
لئنسڊائون پُل
ايوب پُل
سکر بئراج
ٽالپر
نوشهرو فيروز
ڪوٽ ڏيجي
مٿي جو سور لاهيندڙ پير - شادي شهيد
راڪاس جو روڻو
خيرپور ضلعي ۾ درگاهن پويان ڏندڪٿائون
ابراهيم اڌم جي ڏند ڪٿا
آستانو ابراهيم اڌم بلخي
هرڻيءَ جو کير
هنو
شيطان
خيرپور ضلعي ۾ موجود اولهه - اوڀر قبرون
ٻيا پير ۽ قبرون
سيد حسين شاهه بخاري
سيد ڇتن شاهه
لونگ فقير
پير مشائخ مهيسر يا مهيسر مشائخ
سلطان اڌم ڪٿا جو ٻيو حصو
خيرپور ۾ کجي
کجيءَ جو پرڏيهي واپار
فيصلي جي گهڙي
سکر کان لاڙڪاڻي ڏانهن
لاڙڪاڻي ۾
قُبو ڀانڊو ۽ ٿهيمن جا قُبا
شاهه بهارو
ميان الياس ۽ ميان شاهه علي (شاهل) ڪلهوڙي جا مقبرا
اڍاٽ، ڪانڌڙا، جهڪڙ ۽ خيرپور جُوسو
ڌاڙيلن جو خوني حملو
مُهين جو دڙو
مُهين جي دڙي وٽ سنڌو
مهين جي تباهي
ڌرتي ماتا
اينڪي ۽ نِن مهه جي ڪهاڻي
بهشت دلمون ڪيئن ٺهيو؟
مُهين جي دڙي بابت ڏند ڪٿائون
مُهين جي دڙي جا ڪنڀار
ويهڙ ڏانهن
مهاڻا درياهه تان لڏي ويا
ميان گاجي ديرو
وِيهڙ
اولهه وارا پراسرار جبل
لڪل خزاني جي واٽ
دانا ٽاورز
کيرٿر جو ن چوٽيون
مخدوم بلاول
درگاهه مخدوم بلاول
ميان يار محمد ڪلهوڙي جو مقبرو
آبپاشي لاءِ هٿرادو واهه
گاجي شاهه - قديم واهيون
ڪافر ڪوٽ
سڪندر جو پڙاڏو
سيوهڻ
مي رقصم قلندر شهباز
ڇُٽو اُمراڻي
بودلو بهار ۽ هُنود ڪاسائي
يڪ ٿنڀي
لال باغ
نه ملاح نه مڪڙي
کيرٿر ۽ ان جي ڀرپاسي ۾ گبر بند
نُڪو بٺي آثار
ڪائي ماٿري
جِنن جا گهر
نئگ ڏانهن
شاهه روهي
لنگم تي رت ڀيٽا
لکمير جي ماڙي
هتي نالو لکڻ سان بخار لهي ٿو
سنڌو کيرٿر ماٿري تهذيب
سيوهڻ کان اڳتي
لڪي
بهشت جي دري
تيرٿ ڌارا
بِزن جهڏو
آمري
سن
رني ڪوٽ
رني ڪوٽ بابت ڪجهه تجويزون
سنڌ: پنڊ پهڻن جي دنيا
سنڌ جا ٻيلا
هُڙيون
ڪچي جا ٻيلا
پڪي جا ٻيلا
وڏن ماڻهن سان سنڌوءَ جي جُٺ
حيدرآباد
حيدرآباد ۾ ٽالپرن جي دلچسپي
شهر جون چاڙهيون
قديم آثار
گنجو ڏونگر گام
سياسي ماضي
مرسون مرسون سنڌ نه ڏيسون
مياڻيءَ واري جنگ کانپوءِ
ڪوٽڙي
جِهرڪَ
ميل ـ101
ماجيران جي ماڙي
ڪينجهر
ڪينجهر لڳ ٻيا قديم آثار
هيم ڪوٽ
سونڊا
سونڊا پتڻ
کبڙ پاتڻيءَ جون خبرون
ميربحر ڪير آهن؟
جهنڊو پاتڻي
ٺٽو
دبگير مسجد
مسجد خضري
شاهجهاني مسجد
ٺٽي جا پراڻا پاڙا
سريچند درٻار - فقير جو ڳوٺ
مڪلي
قديم مسجد
پير پٺي ۽ شاهه ڏاتار جي ڪٿا
پير پٺو ماڳ
ٻيڙيءَ جي مرمت ٿي وئي
خدا آباد
ڪلان ڪوٽ
سنڌ ۾ تيل ۽ گئس
قديم غارون
سنياسيءَ جي غار
جَت ۽ وَڳ
اُڏيرو مندر
جنگي سرڏانهن
درياهه ۽ کاريون
جنگي سر پتڻ جي اهميت
مانگر مڇ يا ويسر
ڊيلٽا ۾ ڦيرڦار
ڪيٽي بندر
ڳاڙهن چانورن جي پوک
ٻيا فصل
شڪارين جون تياريون
گهاتو ڪيئن گهارين؟
پورٽ قاسم ڏانهن
تِمر جا ٻيلا
ڊيلٽا ۾ فطرت جي دهشتگردي
بئراجن جي تعمير کان اڳ
جاکي بندر
رتوڪوٽ
ملاڪي ڪوٽ
درياهه پير ماڳ
ٿنڀن واري مسجد
وڏا هڏا
گُجو
سنڌ ۾ قديم ترين لکت
ٿرون ٽڪري
هاليجي
پکين جا رستا
ڀنڀور
موکي متارا
اوچتو ڦاٽ
سمنڊ ۽ ويرون
مهم جي پڄاڻي
چوکنڊي
سانڊي تان جنگ
بلوچ ٽومبس
ملير ماٿري
ڪراچيءَ جا ڪجهه ٻيا آثار
ريڙهي مياڻ
کديجي
منگهو پير
مورڙيو مانگر مڇ
پڄاڻي
حوالا
بُلهو کوسو ۽ بُـلهي جي بُـٺي


.....سنڌوءَ جو سفر موضوع جون وڌيڪ داخلائون