سنڌ ۾ نقاشيءَ جي روايت

سنڌ ۾ نقاشيءَ جي روايت

سنڌ ۾ پٿرن تي نقاشيءَ جو عام رواج يا سلسلو اسان کي ٿر ۾ جوُنجھارن جي ماهي (پاريو) ۽ سَتين جي کانڀين Khambi (ماھين) ۽ جابلو علائقن ۾ گھاڙين يعني گھڙيل قبرن تي ٿيل اُڪر جي صورت ۾ نظر اچي ٿو، جن جي تاريخ ٿلھي ليکي پنجن ڇھن صدين تائين وڃي ٿي. اھي قبرون سڄي سنڌ ۾ خاص ڪري سنڌ جي اُلھندي جابلُو پَٽيءَ ۾، ۽ بلوچستان ۾ پکڙيل ڏسجن ٿيون. قبرن تي ٿيل اھا چِٽسالي بنيادي طرح آرائشي ۽ ڪنھن ڪنھن مھل ڪو قصو ٻُڌائيندڙ ٿئي ٿي. انھن تي نه رڳو گُل چِٽَ، اُٺ گھوڙا، مينھن، مال، مور نانگ، وڻ، وليون ، ٻُوٽا، تير ڪمان، ڀالا، ڍالون، تلوارون ۽ جامڪي بندوقون وغيرھه پر عورتن جا زيور، مردن جا ڇَٽَ، ساز ۽ انساني شڪليون به ملن ٿيون. انھن تاريخي قبرن تي ڪي نشان اھڙا به آھن جيڪي سنڌو تھذيب مان لڌل علامتن جو تسلسل لڳن ٿا. انھن علامتن تي بحث ھڪ ڊگھو ۽ جدا موضوع آھي. پر، آئون جنھن چِٽساليءَ جي تلاش ۾ ھئس اھا سنڌ جي تاريخ ۾ بلڪل جدا نوعيت جي ھئي، اھي چٽ بلڪل ايئن آھن جيئن يورپ جي غارن خاص ڪري التميرھ، لاسڪواڪس، ۽ ھندستان ۾ ڀيم بيٽڪا وٽ موجود آھن يا وري پاڪستان جي اُترين علائقن ۾ چِلاس وغيرھه وٽ آھن.





پٿرن تي قديم نقاشي

پٿرن تي قديم نقاشيءَ جي حوالي سان غالباً سڀ کان پھرين رپورٽ يورپ ۾ 19 ھين صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ آئي ھئي. قديم آثارن جي ماھرن جو خيال آھي ته آخري برفاني دور جي پڇاڙي ( 15000 ق م ) کان ٿورو اڳ يورپ جي وڏي حصي ۾ ننڍڙن خانه بدوش شڪاري گروھن جي سرگرمي جاري ھئي. اھي سانبر، ڳئون، سان، گھوڙا، ميموٿ ۽ اھڙا ٻيا جانور شڪار ڪندا ھئا جن جو گوشت ھنن لاءِ خوراڪ، ۽ کَلَ لباس بڻبي ھئي. انھن جانورن جا ھڏا سندن اوزار ۽ ھٿيار ٿيندا ھئا. انھن اوائلي شڪارين پنھنجين غارن ، جابلو اَجھن ۾ يا انھن جي ڀر پاسي ۾ ديوارن ، ڇتين يا وڏين ڇِپن تي ساڳين جانورن جون تصويرون اُڪيريون يا وري رنگن سان انھن جي چٽسالي ڪئي. انھن مان اڪثر تصويرون اسپين ، فرانس، اُرل جبل، لبيا ۽ آفريڪا جي مختلف ملڪن ۾، ۽ ڀارت ۾ مختلف ھنڌن تي خاص ڪري ڀيم بيٽڪا ۾ موجود آھن

اُپـکـنـڊ ۾ نـقـاشـي

ڪجھه ڏھاڪا اڳ پٿري نقشن جا ڪي ٻيا ماڳ پاڪستان ۾ چلاس کان وٺي اوڀر طرف ھندستان ۾ اُڙيسا ۽ ڏکڻ ۾ ڪرناٽڪا تائين لڌا ويا. اھي زبردست کوجنائون ھيون. قديم آثارن جي ماھرن ھاڻي اتر پرديس جي اُتر واري ڀاڱي مان پڻ قديم چترڪاري لڌي آھي ۽ ڪشمير مان پڻ پٿر جي تختين تي اُڪر لڌي آھي پر شايد ھندستان ۾ سڀ کان شاھوڪار چترڪاري مڌيه پرديش جي وِنڌيا جابلو سلسلي مان دريافت ٿي آھي. پاڪستان جي اترين ڀاڱي مان به مختلف ھنڌن تان تمام وڏي تعداد ۾ نقش مليا آھن، جن جو تعداد ھزارن ۾ آھي. پاڪستان جي اترين علائقن ۾ جن جاين تان اهڙي نقاشي ملي آهي، اهي ماڳ ڪجهه هن ريت آهن: ٿَڪُ (جيئن سنڌيءَ ۾ ٿڪ چئبو آهي، اهو شينا ٻوليءَ جو لفظ آهي) هُڊر، ٿور، ٿلپن (جتي ٽي سائٽون آهن). زيارت اهم سائٽ آهي، ٻيو شنگل (شنگل هڪ قبيلي جو نالو آهي). ٻيا ماڳ کنبري، داريل وادي ۽ ماڻڪبالا آهن.



تور ديـراءِ

بلوچستان ۾ موسيٰ خيل کان اڳ لورالائي ۽ سبيءَ جي وچ ۾ ’تَور ديراءِ‛ نالي ھڪ ماڳ لڌو ويو، جنھن جي ابتدائي نشاندھي 1984ع ۾ برگيڊيئر محمد عثمان ڪئي ھئي ۽ پوءِ ان جي تفصيلي رپورٽ ميان سعيد قمر پيش ڪئي جيڪا پاڪستان آرڪيالاجي جي واليوم نمبر 22- 10 (1984،1974) ۾ ڇاپي وئي . ان رپورٽ ۾ ’تور ديراءِ‛ ماڳ جا اھم نقش پڻ ڇاپيا ويا آھن، جيڪي ان ماڳ جي نوعيت تي ڪجھه روشني وجھن ٿا. ھتان گھوڙيسوار جنگي ڪرتب باز، سواستيڪا جا نشان. ترشول، ٽُٻڪن جون قطارون ۽ خروشتي تحرير ملي آھي. ميان قمر صاحب جو چوڻ آھي ته اھا تحرير ڪُشان دور (پھرين کان ٽين صدي ع ) جھڙي آھي.



مَـلـَوِي زَوب

1998 ع ڌاري بلوچستان ۾ موسيٰ خيل کان 42 ڪلو ميٽر پري، تخت سليمان جي ويجھو ھڪ سوڙھي ۽ سرسبز ماٿري ’ مَـلَوي زوب‛ مان جبل جي ديوارن تي پينٽنگ دريافت ٿي آھي. ان ماڳ جو مون ذاتي مشاھدو ڪيو آھي ۽ ان بابت پنھنجي راءِ ڪتاب ’ماڻھو‛ ۾ شامل ڪري چُڪو آھيان. جناب فضل داد ڪاڪڙ ان ماڳ کي “Tor Ghar” (ڪارا جبل) سڏيندي ان بابت ھڪ رپورٽ Discovery of Upper Palaeolithic Rock Art in Balochistan, Pakistan جي عنوان ھيٺ پيش ڪئي آھي. موسيٰ خيل لڳ ملوي زوب ۽ تور ديراءِ ماڳن ۾ ڪي بنيادي فرق آھن. ’تَور ديراءِ‛ ۾ پٿرن تي اُڪر يعني Rock carvings آھن پر ملوي زوب ۾ ديوارن تي رنگن سان چتر ڪاري يعني Rock paintings آھن. ٻنھي ماڳن ۾ موضوع به مختلف آھن. تور ديراءِ جنگجُو ۽ گھوڙيسواريءَ جا شاندار ڪرتب ڏيکاريندڙ لوڪن جو ماڳ ڏيکارجي ٿو. انھن وٽ گھوڙن ۽ ھٿيارن جي وڏي اھميت آھي پر ملوي زوب ھڪ ڌنارڪو سماج لڳي ٿو، جنھن ۾ جنگ جو ھڪ منظرضرور چٽيل آھي پر اھو غالباً ڪنھن واقعي جي يادگار طور نقش ڪيو ويو آھي. ملوي زوب ۾ ٿيل نقاشيءَ ۾ ڪُتا، رڍون ۽ ٻڪريون چڱي تعداد ۾ آھن، جيڪي سڀ پالتو جانور آھن. ھڪ چتر ۾ ته سڄي ساري لوڌ ڏيکاريل آھي. ھتي قديم لکت به موجود آھي ، جيڪا اڃا پڙھجي نه سگھي آھي، اتي ٽٻڪن جي قطار ۽ گُلڪاري به موجود آھي. جن کي ٻڌڪي آرٽ سان ڀيٽي سگهجي ٿو. ملوي زوب جي نشاندھي ھڪ مقامي نوجوان عبدالرحمان ايساڊ ڪئي ھئي پر ماڳ کي منظر عام تي آڻڻ لاءِ پھرين رپورٽ جناب فضل داد ڪاڪڙ پيش ڪئي. ڪاڪڙ صاحب ملوي زوب کي برفاني دور سان لاڳاپيل ڄاڻايو پر اتي ھڪ تصوير ۾ ھڪ شخص تلوار بازيءَ جو مظاھرو ڪندو نظر اچي ٿو ۽ سندس ٻي ٻانھن ۾ ھڪ ڍال آھي. ان مان لڳي ٿو ته ملوي زوب ۾ ھڪ کان وڌيڪ دور آھن ۽ لوھه جو زمانو به پڪ سان موجود آھي. ملوي زوب ۾ انساني ھٿن سان گَھڙيل ھڪ ڪُشادي غار ۽ مضبوط ڪيل ٽاڪرُو اَجھا واضح بيٺا آھن، تنھنڪري ھتي غارن ۾ رھندڙ انسان جي وجود تي شڪ جي گنجائش ڪونه آھي. جناب فضل داد کي ان علائقي مان ڪي پٿري اوزار به مليا آھن.



چِـلاس

چلاس نالي ماڳ پاڪستان جي اُترين علائقي ۾ سنڌو ماٿريءَ سان جُڙيل آھي. ان ماڳ تي ڊاڪٽر محمد حسن داني ۽ ڊاڪٽر پروفيسر ڪارل جيٽمار ڪافي سال کوجنا ڪئي آھي. کوجنا جي ان سڄي علائقي کي ڪارل جيٽمار انڊس ڪوھستان جو سڀ کان اُتر وارو حصو سڏي ٿو. سندس کوجنا جو سلسلو 1973 کان شروع ٿيو ۽ پاڪ جرمني اسٽڊي گروپ ۽ آرڪيلاجي کاتي پرفيسر دانيءَ جي سربراھيءَ ۾ گڏيل پروگرام طور ڪم شروع ڪيو. ان ٽيم ۾ ميان سعيد قمر به شامل ھو.

چلاس وٽان به نقاشيءَ جا مختلف نمونا مليا آھن. انھن مان ھڪ گروپ ٻُڌڪي دور جو آھي. ان کي ڊاڪٽر داني صاحب پاڪستا ن ۾ 5 کان 8 صدي ع سان تعلق رکندڙ ٻُڌڪي فن جو عظيم خزانو سڏيو آھي، جنھن ۾ ٻڌڪي دور جا نوان لاڙا ۽ تبديليون ڏسجن ٿيون. ڊاڪٽر داني ۽ جيٽمار صاحب ٻئي ان خيال جا ڏسجن ٿا ته ٻُڌ مت جي سونھري دور ۾ ٽيڪسيلا ۽ سوات جي �