سنڌو ندي شروع ڪٿان ٿئي ٿي؟

سنڌو ندي شروع ڪٿان ٿئي ٿي؟



سنڌوءَ ندي شروع ڪٿان ٿئي ٿي؟ اهو وري هڪ ٻيو بحث آهي. عام راءُ ۽ تبتين جي عقيدي موجب هماليه جي ٻئي ڀر مانسر يا مانسرور ڍنڍ جو جمع ٿيل پاڻي جڏهن وهي هلي ٿو ته اهو سنڌوءَ جو وهڪرو آهي. پر جيڪڏهن دنيا جو ڪو به سٺو ائٽلس کڻي ڏسبو ته اها دعويٰ درست نظر نه ايندي.

مانسرور يا مانسر ڍنڍ، ملڪ نيپال جي اولهه واري ڪنڊ کان، اتر ۾ تبت جي سرحدن ۾ واقع آهي. اهو علائقو تبت جو ڏکڻ آهي. اتي ڪئلاش پربت واقع آهي. جنهن جي اوچائي 6714 ميٽر يا 22028 فٽ آهي، ڪئلاش جبل جي 15000 فٽ اوچي ماٿريءَ ۾ ٻه وڏيون ڍنڍون آهن، جن جو هڪٻئي سان ڳانڍاپو به آهي. اوڀر واري ڍنڍ جو نالو مانسرور آهي، جڏهن ته اولهه واري ڍنڍ کي “راڪاس تال“ يعني ”راڪاس ڍنڍ“ چيو وڃي ٿو.(Newnes World Atlas-London)

ڪئلاش پربت واري جابلو سلسلي کي Gangdisi Range به چئجي ٿو. آڪسفورڊ ورلڊ ائٽلس ۽ برٽينيڪا ورلڊ ائٽلس هڪ وڌيڪ دلچسپ صورتحال ٻڌائين ٿا، يعني، سنڌو ندي ڪنهن به ڍنڍ مان نٿي نڪري پر اها ڪئلاش پربت مان مانسرور ڍنڍ جي اتر ۾ 50 کن ڪلو ميٽر پري کان شروع ٿي، پنهنجو پاڻي ميڙي، جبلن مان پنهنجو لنگهه ٺاهي، تبت مان نڪري، لداخ وٽان ڦرندي، ان کانپوءِ اسان جي ڏٺل وائٺل رستي تي هلي ٿي. هوڏانهن مانسرور سان ڳنڍيل راڪاس ڍنڍ مان برابر هڪ ندي نڪري ٿي، جيڪا سنڌو نه پر ستلج ندي آهي. اِها ندي سنڌوءَ وانگر اولهه طرف کان وڏو وڪڙ کائي اپکنڊ ۾ داخل نٿي ٿئي پر پنهنجو وهڪرو اولهه ڏکڻ ۾ جاري ڪري ٿي ۽ نيٺ پنجاب جي ٻين ندين سان گڏجي پنجند وٽ سنڌوءَ سان گڏجي ٿي.

مانسرور ڍنڍ ايورسٽ چوٽيءَ کان اٽڪل 500 ڪلو ميٽر اولهه- اولهه اتر ۾ آهي، جڏهن ته سنڌوءَ جو مهڙ ڪئلاش پربت جي اتر ۾ آهي. قديم ڪتابن ۾ سنڌوءَ کي مانسرور مان نڪتل ندي ڇو ٻڌايو ويو؟ شايد ان ڪري ته تڏهن هماليه ۽ ندين جا ور وڪڙ چڱيءَ طرح نه ڏٺا ويا هئا. ۽ نتيجي ۾ قديم ڪتابن جي ليکڪن کان هڪ وڏي غلطي ٿي وئي.

اپکنڊ جي ديومالا چوي ٿي ته، هتان چار نديون نڪرن ٿيون جيڪي چئن مختلف رخن کان وهن ٿيون. سنڌو ندي اتر طرف کان شينهن جي وات مان نڪري ٿي، اولهه کان ستلج ندي هاٿيءَ جي وات مان نڪري ٿي، ڏکڻ طرف کان ڪرنالي ندي، مور جي چهنب مان نڪري ٿي ۽ اوڀر طرف کان برهمپترا گهوڙي جي وات مان نڪري ٿي. ڪرنالي ندي، اڳتي هلي گنگا ٿي پوي ٿي. هندو ڏندڪٿا ۾ مٿين چئني جانورن کي مقدس حيثيت آهي.

1811ع ڌاري ايسٽ انڊيا ڪمپني جي ملازم مُور ڪرافٽ جوکم کنيو ۽ وڃي ڪئلاش کان نڪتو. اهو نه رڳو جاگرافيائي جوکم هو پر مقامي عقيدن ۽ سياسي حالتن جي اعتبار کان به گهٽ جوکم نه هو. تبتين جي خيال ۾ ڪئلاش پربت ڌرتيءَ جو وچ آهي ۽ هڪ اهڙو برفاڻو جبل آهي جتي هزارين ديوتا ۽ فطرت جون مقدس آتمائون رهن ٿيون، جن کي فقط سچين ۽ اندر جي اکين سان ڏسي سگهجي ٿو.

هندن جي خيال ۾ ڪئلاش مهاديو جو آستانو آهي، جنهن تي هو هر وقت تپسيا ۽ گيان ڌيان ۾ مصروف رهي ٿو ۽ ڪڏهن ڪڏهن هو پنهنجي زال پاربتي ۽ ٻين ننڍن ديوتائن سان گڏجي، مانسرور ڍنڍ ۾ ترندا آهن. انڪري ماڻهوءَ ذات کي اها ڳالهه نه ٿي جُڳائي ته اهو ديوتائن جي دنيا ۾ پير وجهي. گهڻو ممڪن آهي ته ديوتا ڪنهن ڳالهه تان چِڙي کيس اهڙي سيکت ڏين جيڪا ڪڏهن به وسري نه سگهي، پر ماڻهو ڪٿان ٿو مُڙي. ڪنهن به ڌرم يا مذهب ۾ ماڻهوءَ جي سڀ کان وڏي خواهش اها هجي ٿي ته الله راضي ٿئي يا ڀڳوان پرچي پوي. جيڪڏهن اهو ممڪن ناهي ته پوءِ ڀڳوان کي اکين سان ڏسي ڍاپجي، درشن ڪجي يا جيڪڏهن اهو به ممڪن نه هجي ته پوءِ گهٽ ۾ گهٽ مقدس/ پوتر ماڳن جو درشن ڪجي. سو، ماڻهو ڪئلاش ۽ مانسرور جي ياترا تي ويندا آهن. هيءُ ماڳ رڳو هندن لاءِ پوتر ناهي، خود تبتين جو عقيدو آهي ته مهاتما گوتم ٻڌ پنهنجن مڪتي ڏيندڙ 500 ساٿين سميت هتي رهي ٿو.

منڇر ۽ ڪئلاش جي ياترا لاءِ ايندڙ ماڻهن کي سوين ميلن جو اڻانگو پنڌ به ڪرڻ پوي ٿو. ڪي ماڻهو پنهنجن وڏڙن جي رک ڍنڍ ۾ وجهڻ ايندا آهن ته جيئن انهن کي مڪتي ملي. واپسيءَ مهل وري پاڻيءَ جا دٻا ڀري کنيو وڃن، جيئن مسلمان مڪي شريف مان آبِ زم زم ڀريو اچن. جبل ۽ ڍنڍ ڏانهن ويندڙ واٽن تي هنڌ هنڌ مندر جڙيل آهن. ماڻهو هر تيرت تي ترسي پوڄاپاٺ ڪن ٿا. مانسرور ڍنڍ تي سندن ياترا اولهه کان اوڀر ٿيندي آهي ڇو ته سج جو سفر به اوڀر کان اولهه هوندو آهي.

مورڪرافٽ کان اڳ پورچوگيز پادري عيسائيت جو پرچار ڪرڻ پهتا هئا پر تبتين جي عقيدن آڏو، سندن دال نه ڳري ۽ مايوس وريا. مورڪرافٽ کان هڪ سؤ سال پوءِ 1907ع ڌاري هڪ سوئڊش مهم جو Seven Hedin مورڪرافٽ جي پيرن تي نڪتو. هنن ٻنهي مانسرور ۽ ڪئلاش جي جيڪا منظر ڪشي ڪئي آهي سا ڏسي ۽ پڙهي هندو ڏند ڪٿائن تي پيار اچي وڃي ٿو.

ڪئلاش جبل جو رنگ گهرو واڱڻائي آهي، پر اهو ڪارو ڏسجي ٿو، شايد ان ڪري ئي ان کي ڪئلاش يا ڪالاش يا ڪارو سڏين ٿا. ڪئلاش جي مکيه سلسلي کان ٿورو پاسيري ۽ ٻنهي ڍنڍن جي ويجهو 2200 فٽ برف پوش چوٽي، هر وقت ڪوهيڙي، برف ۽ ڪڪرن ۾ ويڙهيل رهي ٿي. جبل سخت کردرو آهي، جيڪو ياترين کي ڦٽي وجهي ٿو.

مهم جو سيوين هيڊن، مانسرور جي ماپن تي وڏي محنت ڪئي. هن ٻڌايو ته ڍنڍ جو ترو ساسر جهڙو آهي ۽ وچ ڍنڍ ۾ ان جي وڌ ۾ وڌ اونهائي 250 فٽ آهي. ڍنڍ جو قطر 15 ميل آهي. مانسرور ۽ راڪاس ڍنڍن جي وچ ۾ ٻنهي کي ملائيندڙ چئنل سوڙهو آهي. جڏهن هيڊن اهو چئنل ڏٺو تڏهن اهو خشڪ هو. هو اونهاري جي مند ۾ اتي ويو هو.

راڪاس ڍنڍ تي اهو نالو شايد انڪري پيو جو، ڏندڪٿائن موجب تنهن وقت ۾ ڪجهه راڪاسن ديوتائن جو تختو اونڌو ڪرڻ لاءِ ڪئلاش جبل کي ڊاهڻ يا ڪيرائڻ جا جتن ڪيا هئا. چون ٿا ته ڪئلاش جي پاڙ ۾ اهو ڪڙو ۽ رسا ڇڪڻ جو نشان اڃا به موجود آهن. جن سان راڪاسن ڪئلاش اکوڙڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. راڪاس به شايد اتي ئي راڪاس ڍنڍ وٽ رهندا هئا، جنهن ڪري ڍنڍ تي اهو نالو پيو.

اونهاري جي مند ۾ مانسرور ۽ راڪاس پرسڪون نيريون ڍنڍون آهن. سرءُ جي مند ۾ راڪاس ڍنڍ تي برف ڄميو وڃي، صاف ۽ سڌي، ان حد تائين جو ان ۾ مڇيون ۽ نباتات ڏسي سگهجي ٿي. مانسرور ڍنڍ ۾ گرم چشما به آهن جنهن ڪري اها مڪمل طرح نٿي ڄمي.

موسم جي لحاظ کان هيءُ ماڳ ڀروسي جهڙو ناهي. ڪنهن به مهل اوچتو ئي اوچتو طوفان منهن ڪڍن ٿا، ڪڏهن مينهن، برف ته ڪڏهن تکيون هوائون لهيو پون. انڪري ڍنڍن ۾ لهڻ يا ٻيڙيون ڪاهڻ سر تريءَ تي کڻڻ برابر آهي. علائقي ۾ سرمائي هنج، عقاب ۽ پاڻيءَ جي پکين جا ڪيئي قسم آهن، جيڪي يا ته پاڻ ڀڳوان جا روپ آهن يا وري ڀڳوان جي وندر جو سامان.

ڌرتي وديا جي ماهرن جو چوڻ آهي ته، اٽڪل پنج لک سال اڳ ڌرتيءَ جي زبردست ڀڪوڙ سبب ايوريسٽ ۽ ڪي-ٽُو (K2)چوٽين جي وچ ۾ ڪئلاش پربت اڀريو. ان سان ڇا ٿيو جو ان علائقي مان وهندڙ هڪ وڏو وهڪرو ٻن ڀاڱن ۾ پکڙجي ويو. هڪ گنگا ۽ برهمپترا وارو جيڪو ڏکڻ اوڀر ڏي ويو ۽ ٻيو ستلج ۽ سنڌوءَ وارو، اتر ۽ اولهه ڏانهن مڙي ويو. هن وقت گنگا ۽ �