سنڌوءَ جي جاگرافيائي تاريخ

سنڌوءَ جي جاگرافيائي تاريخ



سنڌوءَ تي اهو نالو ڪيئن پيو؟ ۽ ڪڏهن پيو؟ شايد ئي ڪو محقق ان جو پورو جواب ڏيئي سگهي، پر ائين ٿو لڳي ته اهو نالو تڏهن پيو جڏهن، سنڌو ماٿريءَ جون ٻوليون اڃا ابتدائي ۽ ارتقائي مرحلن مان لنگهي رهيون هيون. ان کان اڳ جو سنڌوءَ جي ڪنارن تي پکڙيل زندگي ۽ حالتن جو احوال لکجي، اهو ڏسڻو پوي ٿو ته سنڌوءَ جي وهڪري جو رخ ۽ جاگرافيائي صورتحال ڪهڙي آهي.

سنڌوءَ جو بُنجو مانسرور يا مانسر ڍنڍ کي سمجهيو ويندو رهيو آهي، پر اها اڃا به اتر کان شروع ٿئي ٿي. سَر يا سَرور جي معنيٰ آهي تلاءُ، ڍنڍ يا پاڻي. اهو لفظ سنڌيءَ ۾ به جيئن جو تيئن استعمال ٿئي ٿو. مثال طور: ڀوڏيسر، انچليا سر، نبي سر يا وري ڇر يا جر طور استعمال ٿئي ٿو: جيئن منڇر يا ڪينجهر!’منڇر‘ جو لفظ ته هوبهو منسر يا مانسر يا مانسرور آهي. ڇا مانسر ڍنڍ تان منڇر تي اهو نالو پيو يا منڇر تان اهو نالو مانسر تي پيو؟ اهو برابر آهي ته هندن جي پستڪن ۾ مانسر ڍنڍ جو نالو پوتر علائقن طور استعمال ٿيڻ ڪري ملڪان ملڪ مشهور ٿيو آهي پر اها به حقيقت آهي ته منڇر ڍنڍ ايشيا ۾ مٺي پاڻي جي وڏي ۾ وڏي قدرتي ڍنڍ سمجهي ويندي آهي ۽ منڇر فقط هڪ ڍنڍ نه پر هڪ تهذيب آهي. ڇا منڇر ۽ مانسر جي وچ ۾ ڪو رابطويا تعلق آهي؟ هائو، سڀ کان وڏو تعلق ته خود سنڌو ندي آهي، جيڪا مانسرور جي ڀرپاسي کان هڪ هنڌان پنهنجو سفر شروع ڪري ٿي.

سنڌو ندي، هماليه جي اوچن پهاڙن کان ٿيندي جڏهن اٽڪ وٽ پهچي ٿي ته سڄي هندستان جي تاريخ جو اهم موڙ بڻجي وڃي ٿي. اتي ڪابل ندي اولهه کان اوڀر طرف وهي، اٽڪ واري عظيم سنڌو وهڪري ۾ ملي وڃي ٿي. سنڌو ندي ان هنڌ کان ڏکڻ طرف وڌي ڪجهه ڪجهه اولهه رخ ۾ ور وڪڙ کائيندي جبلن مان واٽ ٺاهي، ڪالاباغ وٽان آخري جابلو ڍوري مان جند ڇڏائي، پنجاب جي الهندي سرحد وٽ، ٿل ريگستان ۽ سليمان جبل جي دامن مان واٽ ڪوري سنڌ ۾ داخل ٿئي ٿي. ۽ نيٺ ٺٽي کانپوءِ ڊيلٽا ٺاهي سمنڊ ۾ لهي وڃي ٿي. ان ريت سنڌوءَ جا ٽي جاگرافيائي رخ آهن: پهريون جابلو جيڪو ڪالاباغ تي ختم ٿئي ٿو، ٻيو ميداني ۽ ريگستاني جيڪو ٺٽي جي لڳ ڀڳ ختم ٿئي ٿو ۽ چوٿون ٺٽي، بدين ۽ ڪراچيءَ جي سامونڊي کارين تي ٻڌل کارين وارو علائقو آهي. سنڌوءَ جو ڊيلٽا وري ٽن حصن ۾ ورهايل آهي جنهن تي اڳتي لکبو.

اٽڪ واري ماڳ جي جاگرافيائي اهميت جو اندازو ان ڳالهه مان هڻي سگهجي ٿو ته خيبر لڪ واري واٽ اڳتي وڌي اوڀر ۾ ڪابل نديءَ جي ڪناري ڪناري اٽڪ تائين پهچي ٿي. جتان سنڌو درياهه ٽپي پنجاب، سنڌ يا باقي سڄي اپکنڊ ڏانهن هلائون ٿينديون رهيون. اڄ ڪلهه هتي هڪ مضبوط پل به آهي جيڪا ريل کي ٽپائي ٿي. ٻي پل ٽريفڪ لاءِ آهي. هتي پاڻيءَ جو شديد وهڪرو آهي. پر ياد رکڻ گهرجي ته آڳاٽي وقت ۾ سنڌو ٽپڻ جو سڀ کان مکيه ذريعو ٻيڙيون هو. حملو ڪندڙ ماڻهو فقط گهوڙن جي پٺن تي چڙهي. اگهاڙيون ترارون اُلاريندا ڪونه ايندا هئا. ڇاڪاڻ ته خود ڪابل نديءَ جو هيٺيون حصو جهاز رانيءَ جي قابل هو تنهنڪري هلان ڪندڙ لشڪر، ٻيڙا استعمال ڪندا رهيا آهن، ظاهر آهي ته ٻيڙيءَ جو استعمال درياهه جي ڪنارن کي ملائي هڪ ڪري ڇڏي ٿو.

اٽڪ واري ماڳ جي اهميت جو اندازو ان مان به هڻي سگهجي ٿو ته، ان هنڌ اڪبر اعظم جي وقت ۾ هڪ تمام طاقتور قلعو قائم ڪيو ويو هو، جيڪو ان اهم درياهي لنگهه تي سخت نظر رکي ويٺو رهيو. اڄ ڏينهن تائين اهو قلعو قائم آهي ۽ فوجي اهميت هئڻ سبب ڪمانڊوز جو هيڊڪوارٽر آهي.

اسان به پنهنجيون رٻڙ جون ٻيڙيون ڪابل نديءَ جي ان حصي ۾ لاٿيون جيڪو سنڌوءَ ۾ ڇوڙ جي ويجهو هو. اهوئي رستو حضرت عيسيٰ کان اڳ واري دور ۾ دارا اول، سائرس اعظم ۽ سڪندر اعظم جي چوڻ تي سروي ٿيو.

ڪابل نديءَ يا ماٿريءَ جو علائقو پاڪستان جي اترئين سرحدي صوبي ۽ افغانستان ۾ پکڙيل آهي، جنهن ۾ پشتون ۽ افغان آباديون گهڻائيءَ ۾ آهن. تاريخ ۾ هميشه اهو سوال دلچسپيءَ سان ڏٺو ويو آهي ته آخر افغان ۽ پشتون نسل ۾ فرق ڪهڙو آهي ۽ انهن جو بنيادي قبيلو ۽ اصل ڪهڙو آهي؟ ساڳيو سوال سنڌو ماٿريءَ ۾ رهندڙ قومن بابت به اٿي سگهي ٿو ته آخر سنڌوءَ جا ڪنارا سڀ کان پهرين ڪنهن وسايا ۽ اڄ اهي قوتون ڪٿي بيٺيون آهن؟ هن موقعي تي اينٿرو پالاجيءَ جي ماهرن لاءِ بحث ڇيڙڻ خاطر اهو سوال رکي سگهجي ٿو ته پشتون ۽ افغان نسل جي ساڳئي بڻ بڻياد وانگر ڪٿي سنڌي سرائيڪي ۽ هندڪو قومن جو بنيادي نسل ساڳيو ته ناهي؟ حقيقت ۾ ان سوال جي حق ۾ ڪيئي دليل آهن، جن تي اڳتي هلي بحث ٿيندو، پر سوچڻ جي ڳالهه فقط اها بيهي ٿي ته نيٺ پنجاب، گجرات، ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ وارين قومن جو بڻ بڻياد ڇا هي؟ ڇا اهي قومون به ڪنهن وقت ۾ موهين دڙي جي تهذيب سان ڳنڍيل هيون؟يا اهي به اُتر ۽ اولهه کان آيل قبيلن جو بدلجي ويل روپ آهن؟

ڪابل نديءَ واري وادي ئي اصل ۾ اهو تاريخي رستو آهي جتان، جڏهن تڏهن خونخوار قبيلا ۽ لشڪر سنڌو ماٿري ۽ گنگا جمنا جي ماٿرين تي قبضن ۽ شهنشاهتون قائم ڪرڻ لاءِ حملا ڪندا رهيا آهن. شايد ان ڪري ئي سنڌ ۾ اهو پهاڪو ٺهيو آهي ته ”جڏهن تڏهن سنڌڙي توکي قنڌارؤن جوکو!“ سنڌ تي سچ پچ به اولهه ۽ اتر کان فقط خيبر لڪ، بولان ۽ مُولا لڪ کان ئي هلائون ٿينديون رهيون آهن.

پر حقيقت اها آهي ته سنڌو ماٿريءَ ڏانهن وڌڻ مهل سڀ کان وڏي مزاحمت، خيبر لڪ ۾ رهندڙ پشتون لوڪن ڪئي آهي. پرڏيهي لشڪر جابلو لڪن مان تباهيون مچائيندا لنگهندا رهيا آهن، بالڪل ائين جيئن جابلو نالا اوچين برساتن ۾ ڀرجي ٻوڙان ٻوڙ ڪندا آهن. خيبر لڪ جي ماڻهن اهڙين ٻوڏن ۾ ڪيڏو نقصان کاڌو هوندو؟ سو تصور ڪري سگهجي ٿو. بدقسمتيءَ سان پٺاڻن جي تاريخ تي اڃا ڪو خاص ڪم نه ٿيو آهي پر اهو سچ آهي ته پٺاڻن وڏيون مزاحمتون ڪيون ۽ هڪ طرح سنڌ جي پاران وڙهيا، انهن جا ڪيئي جوان انهن لڙاين ۾ مارجي ويا ۽ نسلن تائين مارجندا رهيا. پٺاڻن جو اصل حسب نسب کڻي ڪهڙو به هجي پر حقيقت اها آهي ته انهن سڄي اپکنڊ لاءِ، لاشعوري طور محافظن وارو ڪردار ادا ڪيو آهي.

جبل تي ماڻهن جي زندگي سخت هوندي آهي، ان ڪري خاص طور خيبر لڪ توڙي مختلف لڪن تي رهندڙ ماڻهو به جانٺا ۽ جنگجو رهيا آهن. انهن مان ڪن جنگجو ۽ مهم جُو پٺاڻن ۽ افغانن، سنڌ سان به جٺيون ڪيون پر انهن حملن لاءِ سڀني پٺاڻن کي ذميوار قرار ڏيئي نٿو سگهجي. جيتوڻيڪ پٺاڻن جي اڪثريت سنڌوءَ جي ڪناري نٿي رهي، ان جي باوجود، ڇاڪاڻ ته ڪابل نديءَ جو وهڪرو سنڌوءَ ۾ پوي ٿو تنهن ڪري سنڌو ماٿريءَ ۾ پشتون افغان اثر آهي. قومن ۽ تهذيبن جا سياسي اثر به پاڻيءَ جي رخ، وهڪرن ۽ مقدار موجب اثرانداز ٿيندا آهن. اتر سنڌو ماٿريءَ جا ماڻهو به، پوءِ انهن جي ٻولي ۽ لهجو کڻي ڪهڙو به هجي، ڏکڻ سنڌو ماٿري جي ماڻهن وانگر فطرت کان ڊنل آهن، ان ڪري انهن جي زندگي به عقيدن، ڏند ڪٿائن ۽ قصن جي گهڻائيءَ �