لڪي

لڪي



لڪي جبل سلسلو، دادو ضلعي ۾، سنڌ جي جابلو پٽي جي اوڀر ۾، آخري پاسراٽي آهي، جيڪو جيالاجيءَ جي ماهرن موجب، بيهڪ جي لحاظ کان پنهنجي نوعيت جو جدا جبل آهي. جڏهن ڀونءِ ارتقا جي ٽئين دور ۾ داخل ٿي، تڏهن ڌرتيءَ تي جيڪي پهريان جبل ظاهر ٿيا، انهن مان هڪ اهو به آهي. عمر جي لحاظ کان هماليه جبل ۽ کيرٿر جي ڀيٽ ۾ گهڻو ننڍو آهي. لڪيءَ جي اوچي ۾ اوچي چوٽي 2300 فوٽ آهي.

اسان کي خبر آهي ته، سنڌ جو مکيه جابلو سلسلو کيرٿر ڏيڍ سؤ ميل ڊگهو آهي، جنهن جا ٽي مکيه حصا آهن، کيرٿر پاڻ ڀت جبل ۽ بڊو. پر انهن سان گڏ ٻيا به ڪيئي ننڍا وڏا جبل آهن، جن جي مختلف ڊيگهه ويڪر ۽ اوچائي آهي. هاڻوڪي سنڌ جي حدن ۾ لڪي، ڏاڦرو، ڪانڀو (ڊيگهه 20 ميل اوچائي 2300 فوٽ) اِري، سورجاڻو، ڪارو، مهير، وغيره مکيه نالا آهن. انهن جبلن جون مختلف چوٽيون ۽ ڀاڱان آهن، جيڪي وري جدا جدا نالن سان سڏجن ٿا. ڏاڦرو جبل، مانجهند جي سڌ ۾ رني ڪوٽ کان اولهه ۾ 7_8 ڪلوميٽر پري آهي. ڪانڀو، اِري ۽ سورجاڻو، ٿاڻي بولا خان جي ڀر ۾ آهن، ڪارو جبل، سپر هاءِ وي تي نوري آباد وٽ اوچي ۾ اوچو جبل جو نالو آهي، جيڪو اتان ڏکڻ ۾ ٿوري پنڌ تي مال ماڙيءَ وٽ اچي پورو ٿئي ٿو. مهير جبل ڪراچيءَ جي اتر ۾ آهي (جتي اسان تازو سنڌ کوجنا مهم دوران ٻه گبر بند، هڪ قديم نالي ۽ سنڌو تهذيب کان آڳاٽي ثقافت جا آثار لڌا آهن).

سنڌوءَ جي جابلو علائقي جو تعارفي تفصيل ايڇ_ٽي لئمبرڪ جي ڪتاب ’سنڌ : جنرل انٽروڊڪشن‘ ۾ ڏنل آهي. مان هتي ان مان ابتدائي ۽ لڪي جبل بابت هڪ ٽڪرو پيش ڪرڻ جي جرئت ڪيان ٿو جيڪو جبل جي ارضياتي تاريخ بابت آهي:

”سنڌ جو الهندو ٽاڪرو علائقو، انهن ننڍين ڇڙوڇر ٽڪرين سميت، جي سنڌ جي ميداني تر ۾ آهن، ذري گهٽ سڄي جو سڄو ڪئنوزائڪ جڳ جي ٽرشري جي زماني جي ٽڪر جو ٺهيل آهي. انهن جي وڏي اڪثريت تهي (Sedimentary)، يعني سامونڊي، مُول جي آهي. اهي ٽڪر چن پٿر جا آهن، فورامنيفيرا (Foraminifera) جي سٿيل کوپن (Shells) مان جڙيل آهي. انهن جيتامڙن جيون جي زرخيزي بي حساب هئي ۽ آڳاٽا سمنڊ انهن سان ڀريل هئا. اُپٻيٽي هندستان ڏورانهين زماني کان خشڪي آهي، پر سنڌ ۽ ان جي ترت اولهه وارو ملڪ ٽري شري زماني جو ايوسين ايام جي پڇاڙيءَ تائين گهڻي ڀاڱي سمنڊ هيٺان رهيو آهي، جيتوڻيڪ ڪي بَري حالتن جا دور به آيا آهن. ڌرتي علم جي ڄاڻن، خاص جنسن (Species) جي هوند يا اڻهوند کي تهبنديءَ جي حوالي سان جانچي، هڪ خاڪو تيار ڪيو آهي، جنهن سان پتو پوي ٿو ته، دنيا جو هيءُ ڀاڱو ميسوزائڪ جڳ جي ڪريٽيشس زماني جي پڇاڙيءَ کان وٺي ان زماني تائين جنهن کي تازو سمجهيو وڃي ٿو، ڪهڙين گردشن مان لنگهيو آهي.

سمنڊ جي تري ۾ کوپن جا هزارين فووٽن تائين سٿيل تهه ڌرتيءَ جي چرپر جي ڪري جبل ۽ مٿانهين پٽن ۾ مٽجي ويا. اها چرپر خاص قسم جي هئي، جنهن جي ڪري جبلن جا تهه اوڀر ۽ اولهه طرف لڙيل ۽ اُڀريل هئا. ان ڪري ئي سنڌ جي ٽڪرن جا ڇَپر (Ranges) اُتر ۽ ڏکڻ مُنهان آهن. اهي گهنجيل تهن جا اُپيٽ (Anticlinals) يعني مَٽ _ مُنهان لهرا (Folds) آهن، جن جي وچ وارن لاڪن (Synclinals) جي شِڪل مٿان آيل وڌيڪ تازن ٽاڪرو سٿن جي ڪري سُڌريل آهي. اهي پويان سامونڊي ۽ ڪجهه نسبتاً ننڍا درياهي سَٿ، اپيٽن جي مٿاڙ جي کاڌ جي ڪري، غائب ٿي ويا آهن ۽ انهن جي جاءِ تي سخت ۽ ڳتيل چن_ پٿر نروار ٿي پيو آهي، جيڪو نمولائيٽ (Nummulites) جي پنڊپهڻ ٿي ويل باقيات جو جڙيل آهي.“

”ڌرتي ڄاڻ جي لحاظ کان سنڌ ۾ لڪي ٽڪريون سڀ کان دلچسپ آهن. هتي ڌرتيءَ جي چرپر جي پاسائتي اڇل نه رڳو اپيٽ جي ڪپ کي ڀڃي وڌو آهي، پر اڀرندي پاسي کي عمودي ۽ ڪٿي ڪٿي ابتي ٽوٻ ڏيئي ڇڏي اٿس ۽ ان جي مٿي کڄيل الهندي پاسي جي وچ ۾ ڇپن جو هڪ ڍڳ ڌڪي آندو اٿس جيڪو کيرٿر سلسلي جي تري واري پهڻ سان لاڳاپو رکي ٿو. انهن مان سڀ کان جهونو ڪريٽيشس زماني سان لاڳاپو رکي ٿو ۽ سڀني ۾ عجيب Deccan Trap جي پهڻ جهڙوڪ هڪ سنهو تهه آهي، جنهن جو مول منڍ آتشي يعني ٻرندڙ جبل وارو آهي. ٻرندڙ ڳاري جي ان وهڪري ’بري‘ حالتن وارو زمانو شروع ٿيندي ڏٺو. جڏهن رني ڪوٽ سلسلي جا هيٺيان تهه جي درياهي مُول جا آهن، سٿيا هئا. ڪوٽڙيءَ جي اتر اولهه ۾ ليئلان (Leilan) وٽ انهيءَ سلسلي جون وڏيون کاڻيون آهن. ڪڪي رنگ جي ڪوئلي جو تهه سؤ کن ورهيه اڳ پهرين Leilan وٽ ۽ پوءِ پرڀرو ڏکڻ ۾ لڌو ويو.“ (ترجمو سليم احمد_ ڇپايل سنڌي ادبي بورڊ)

آئوٽ لائين آف هسٽري جي ليکڪ ايڇ، جي، ويلز (H.G.Wells) جو خيال آهي ته، (هيل تائين ڌرتيءَ بابت ٿيل کوجنا موجب 1951ع) لڳ ڀڳ پنجاهه هزار سال اڳ چوٿين برفاني دور جي عروج وقت لڳ ڀڳ سڄي سنڌ، سڄو پنجاب، ڪڇ، ڪاٺياواڙ، راجستان، گنگا ماٿري ۽ بنگال سمنڊ هيٺ هئا. يعني هماليه، هندستان جو وچون جابلو علائقو، سريلنڪا ۽ بلوچستان سمنڊ کان آزاد هئا. ان طرح سڄي سنڌو ماٿري تي سمنڊ جو پاڻي وريل هو (ڏسو نقشو يورپ ۽ اولهه ايشيا 50_ هزار سال اڳ امڪاني صورتحال صفحو: 75) آئوٽ لائين آف هسٽري جي ساڳئي باب ۾ صفحي 83 تي وري ڏيکاريل آهي ته 25_ کان 35 هزار سال اڳ سنڌوءَ جو ڇوڙ لڳ ڀڳ ڪالا باغ وٽ آهي، جڏهن ته ٿل ۽ ٿل کان هيٺ سڄي سنڌو ماٿري سمنڊ هيٺ آهي، هو ڏانهن اوڀر ۾ بنگال اڃا پاڻيءَ هيٺ آهي.

ايڇ. جي. ويلز، جن حوالن هيٺ اها صورتحال ڄاڻائي آهي سا، ويهين صديءَ جي پهرين ٻن ڏهاڪن تائين جمع ٿيل مواد موجب آهي. ان سوال تي نئين سر ڇنڊڇاڻ جي ضرورت آهي، ڇو ته سنڌ جي جابلو علائقن ۾ توڙي ننڍين ٽڪرين تي جيڪي هاڻوڪي سامونڊي سطح کان فقط 50 کان 300 فوٽ بلند آهن، پٿري دور جون بي شمار آباديون ملن ٿيون جيڪي ٻه لک سالن کان 6 هزار سالن جي عمر جون آهن. کيرٿر ندي جي پاڙ ۾ ڪائي ماٿريءَ جون غارون ته بنهه ان دور جون چيون وڃن ٿيون جيڪي، ڊاڪٽر ويلز موجب سنڌ تي سامونڊي راڄ جون ٿي سگهن ٿيون.