مر پيا مينھن وسن

�ٺي هوندي هئي. سو ڪپڙن جا ٽڪر ملائي سوٽي ڪپڙن کي به ريشمي ۽ فيشني بڻائي ڇڏيندي هئي. ڪنهن کي ڪو پتو ئي ڪو نه پوندو هو ته اهو جادو ڪيئن ٿيو؟

عورتن جي عادت آهي چرچ ۽ پچر، پر هيءَ ڪڏهن به اهڙي ڳالهه منهنجي ڪن پوڻ نه ڏيندي هئي. گڏيل ڪٽنب هزارين مسئلا! جيڪڏهن ڪا اهڙي ڳالهه ڇڙي به پئي ته مون کي اٿاري پنهنجي ڪمري ۾ ويهاري دروازو ٻيڪڙي ڇڏيندي هئي. مٿان تاڪيد اهو ته متان توهان وچ ۾ پئو يا ڳالهايو. اسان زائفن جو معاملو يا معاملا آهن. توهان جو نه واسطو آهي نه ضرور.

لاڙڪاڻي ضلعي تعلقي وارهه ۾ هئي ڇهه سؤ جريب سرڪاري زمين. ڀلي ۽ خلاصو واٽر ڪورس. هڪڙو تپيدار غير قانوني طرح آباد ڪندو ۽ کڻندو کائيندو هو. تپيدار پڪڙجي پيو ۽ کيس جيل جي سزا اچي وئي. وڏن وڏن ماڻهن اها زمين هٿ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر ڪامياب ڪونه ٿيا. ان وقت جي ڪليڪٽر مسٽر طفيل صاحب به ڪوشش ڪئي پر ناڪامياب ٿيو. رئيس روشن علي خان اسراڻ، جو وارهه جو وڏو زميندار هئو تنهن ادا شمس کي چيو ته ”جمال آفيسر آهي، ويٺو به خيرپور ميرس ۾ آهي، ڪمشنر جي آفيس به اتي ئي آهي. سو، ان کي چئه!“ ادا شمس مونکي چيو.

ان وقت ڪالونائيزيشن آفيسر هئو روهڙيءَ جو جمال الدين آخوند، جو ڏاڍو خد ترس ۽ ايماندار ماڻهو هئو. اُن وٽ لنگهي ويس، ڳالهه ٻڌي چيائين ته ”جمال صاحب! تون به آهين ٺپ ايماندار آفيسر سو توکي زمين ڏبي، ڇا ياد ڪندين! هاڻي ڇا ڪر جو لاڙڪاڻي بئراج مختيارڪار جي آفيس مان فارم وٺي اچ ۽ مون کي ڏي. اهو ڪم ته مختيارڪار جو آهي، پر تون فارم مونکي ڏجانءِ، پوءِ مان ڄاڻان منهنجو ڪم ڄاڻي!“ مان لاڙڪاڻي بئراج آفيس ويس. اتفاق سان اتي متعلق ڪلارڪ هئو قربان علي بگٽي، جو هئو ته جماعت اسلامي جو ماڻهو پر ڏاڍو نيڪ ۽ ادب دوست هئو. ان بنا دير جي، بنا پڇا ڳاڇا جي مون کي فارم ڏئي ڇڏيا. ادا شمس جي آفيس ۾ ويهي فارم ڀرياسون.

کڻت پنجاهه ايڪڙن کان مٿي نٿي ڪري سگهجي. ان ڪري پنجاهه ايڪڙ ادا شمس جي نالي، پنجاهه پنجاهه ايڪڙ سندس پٽن نجم ۽ شرف جي نالي ۽ پنجاهه پنجاهه ايڪڙ ڀاءُ ڪمال جي سالن جي نالي ۽ باقي پنجاهه ايڪڙ رئيس روشن علي خان جي فرزند رئيس ضياءُ الدين جي نالي ڪياسون. فارم کڻي خيرپور ۾ جمال الدين آخوند جي هٿ ۾ ڏنم. ان منظور ڪري ڏنا. ائين اسين ڇهه سؤ جريبن جا وڏا زميندار ٿي وياسون. چوندا آهن ته الله ڏيندو آهي ڇپر ڦاڙي، سو بلڪل ائين ٿيو.، پئسا صرف ارڙهن سؤ روپيا پهرين قسط جا ڀرڻا پيا جي ننڍي ڀاءُ ڪمال ڀريا. فيصلو اهو ٿيو ته ٻه سؤ جريب منهنجا، ٻه سؤ ادا شمس جا ۽ ٻه سؤ جريب ڪمال جا، جيڪڏهن چاهيان ها ته ڇهه سؤ جريب ئي مان کڻان ها، پر اسان ٽنهي ڀائرن ۾ ڪو ليکو نه هئو، نه ته ارڙهن سؤ ڀرڻ ڪا وڏي ڳالهه ڪانه هئي. ادا شمس وڏي محنت ڪري هاري ويهاري زمين آباد ڪرائي. پئدائش به سٺي ايندي هئي. پر ادا شمس هئو مهمان نواز ۽ گهڻ خرچائو سو قسطون ۽ ڍل به ڪمال کان وٺندو هو. ڪمال ڪرڪندي ادائيگي ڪندو هو.

زمين جو اسان کي ملي، ته دشمنن يا پاڙي وارن زميندارن درخواستون ڪيون ته هنن کي زمين غير قانوني طور ملي آهي، جو شيڊول ۾ ئي آيل ڪونه هئي ته کڻت ڪيئن ٿي؟ نيٺ ايوب جي مارشل لا ۾ جنرل ايوب کي تارون ڪيون ويون، جنهن هڪدم سبب پڇيو. مان گهٻرائجي جمال الدين آخوند وٽ ويس. واهه! آخوند صاحب واهه! تارون منهنجي روبرو ڦاڙي ردي ٽوڪريءَ ۾ ڦٽي ڪيائين. مون چيو ته ”شيڊول ۾ نه هئي ته واقعي کڻت ڪيئن ٿي؟ ۽ منظور ڪيئن ٿي؟“ آخوند صاحب چيو ته ”ڪير ٿو چوي ته شيڊولن ۾ ڪانه هئي، مان ٿو چوان ته شيڊول ۾ هئي، بس ڳالهه ختم؟“ پوءِ آخوند صاحب بدلي ٿيو ۽ ٻيو صاحب آيو جو سخت رشوتي هئو. منهنجي بدلي به پري سجاول ٿي. ٻيو صاحب ايڏو رشوتي هئو جو سڏيندا ئي هئس ’ڦُل ماڇي‘، جيڪو وڏو ڌاڙيل ٿي گذريو آهي. ان جون مون کي حاضريءَ لاءِ تارون اينديون هيون. ڪڏهن دادو ته ڪڏهن ڪٿي! مان غريب ماڻهو ڀاڙا ڀري لارين ۽ ريل جو سفر ڪري وٽس پهچندو هئس. شابس هجيس مونکي مانُ ڏنائين ۽ فيصلو اسان جي حق ۾ ڪيائين. ڏسجي ته زمين ملي منهنجي ڪري، محنت ڪئي ادا شمس ۽ پئسا ڀريا ڪمال.

جڏهن ادا شمس گذاري ويو ته ڪمال سموري زمين ٽن لکن روپين ۾ وڪڻي ڇڏي، ٻڌايائين به ڪو نه! ڪروڙن جي زمين هئي لکن ۾ هلي وئي. نيٺ فيصلو رئيس عبدالحميد خان جتوئيءَ وٽ آيو. بروهي سردار دودا خان بروهيءَ کي آندو، جي رائفلن ۽ بندوقن سان هٿياربند ٿي آيا. شابس هجي شرف کي جنهن ڳالهه سچي ڪئي. عبدالحميد خان وچٿرو فيصلو ڪري ٻنهي ڌرين کي ٺاهي ڇڏيو. ڪمال زمين وڪي هئي مغيرين کي، جن جو سردار نواب سلطان احمد خان چانڊيو به مون وٽ هلي آيو. چڱو جو خير سان فيصلو ٿيو. نه ته وڏي خونريزي ٿئي ها. فيصلي ۾ مون کي پائي به نه ملي. ڪمال ته اڳ ۾ ئي ٽي لک روپيا وٺي ويو هو. شرف کي به لک ٻه نصيب ٿيا. مان چپ ۾ مار کائي ويس. منهنجي گهر واري نه هڪ اکر مون کي چيو نه خاندان ۾ اهڙي ڳالهه ڪڍيائين. ڏڦيڙ ۽ جهڳڙو سندس طبيعت ۾ صفا غير موجود هئو. مان به خوش ته ٻنهي ڀائرن کي حق پلئه پيو. باقي مان پلئه ڇنڊي اٿي کڙو ٿيس. سڀ جو خير، سڀ جو ڀلو! مال ملڪيت جو مون کي احساس ئي ڪونه هو. طبيعت ئي اهڙي پاتي هئم.

بابا جي زمين ميهڙ تعلقي ۾ سا به شرف جي حوالي. ٽيهه پنجٽيهه سال آبادي کنيائين. مون کي پائي به ڪانه ڏنائين. نيٺ جڏهن منهنجي مخالفت باوجود وڪيائين ته منهنجي صحيح خاطر يارهن لک روپيا مون کي ڏنائين. اها به شابس هجيس، نه ڏئي ها ته مان ڇا ڪيانس ها. تاج محمد ابڙو منهنجي ان پاليسيءَ خلاف هئو. چوندو هو ته ”حق نه ڇڏجي. حق ڇڏبو ته ناانصافيون جنم وٺنديون!“ اهو به سچ، تاج محمد نهايت سياڻو ماڻهو ۽ حقيقت پسند انسان هئو.

تاج محمد سچو، تاج محمد جون صلاحون به درست، پر منهنجي طبيعت پنهنجي! طبيعت کي ڪير ڦيرائي؟ پارسيءَ ۾ چوندا آهن ته ”زمين جنبد، نه جنبد گل محمد!“ يعني زمين ڌڏي سگهي ٿي، گل محمد نٿو ڌڏي سگهي. حضور ﷺ به فرمايو ته، جيڪڏهن چئو ته احد پهاڙ پنهنجي جاءِ کان هٽي ويو ته مڃي سگهجي ٿو، پر جيڪڏهن چئو ته فلاڻو ماڻهو پنهنجي فطرت مٽائي ويو آهي ته مڃڻ ۾ نٿو اچي!

مون کان هڪ دوست واپاري اٺ هزار روپيه ورتا ته ”هر مهيني ٻه سؤ روپيا نفعو توکي ڏيندس!“ نه نفعو مليو نه پئسا واپس ٿيا. پاڻ شورليٽ ۾ پيو گهمي ۽ ڪراچي ۾ هڪ چئن ڪمرن واري جاءِ به ورتائين. مون سان به کلڻ ڳالهائڻ هليو اچي. ڪراچي اچان ته وٽس مهمان ٿيان، نيٺ ته جج هئس. ڪاوڙجي هڪ پوليس انسپيڪٽر سان ڳالهه ڪيم. هن به ڇا ڪيو جو هٿڪڙيون هڻي عيد جي صبح سوير جو منهنجي گهر وٺي آيس. مان صفا ششدر ٿي ويس. پوليس وارن کي گهٽ وڌ ڳالهايم ۽ انهيءَ وقت کيس ڇڏايم. پوءِ به سڄي عمر پئسا ڪو نه ڏنائين. الله معاف ڪندس. مري ويو آهي. مون به معاف ڪري ڇڏيامانس.

مون پئسو ڪمايو پلاٽن مان. ڪچي آبادي، خاص ڪري منظور ڪالونيءَ ۾ ڪيئي ننڍا ننڍا پلاٽ ممريز خان کان ورتم، ان وري ٻين کي وڪرو ڪري ڇڏيا. نه پئسا ملي