مر پيا مينھن وسن

�ئجي ويو. پر هائوڪار ڪيائين. پوءِ ته اهڙي شيءِ ٺاهي آيو جو اڄ تائين ماڻهو ڏسڻ ٿا اچن. منهنجو خرچ آيو پنج سؤ روپيا جيڪي ڪاريگر محنتاڻو ورتا. اڄ ڪراچيءَ ۾ ان پينگهي جا لک روپيا ملن ٿا. پر ڏيان نٿو، پويان وڪڻي ڇڏين ته رب ٿو ڄاڻي.

سجاول ۾ به اهي اٺ ڪرسيون. کٽون ۽ پينگهو، ٻه سال گذر ڪري وياسون. سجاول ڏاڍو ڏورانهون علائقو آهي. هڪ رستا خراب ٻيو ڇڪڙن جهڙيون بسون. گهر جو حال اهو، وري مٿان نانگ بلائون. روز گهر مان نانگ مارجي. هڪ نانگ ته کٽ تي چڙهي منهنجي ٻارڙي جي ڀر ۾ سمهي پيو يا ڇپ هڻي ويٺو. منهنجي گهر واري سمجهيو ڪو ڪپڙو آهي؛ کڻي کنيائين ته هٿ ۾ هليو ۽ ٿڌو به ڏاڍو لڳس. ”گهوڙا نانگ!“ چئي وري کڻي ٻارڙي مٿان اڇلايائين. ماءُ جي دل، ڊني به ڏاڍي پر ٻاڙرو سٽ ڏئي کڻي ڇاتيءَ سان لڳايائين. مون بتي ٻاري ته نانگ ٻار جي رِلڪن ۾ ڇپ هڻي گم ٿي ويو. پوءِ ته بورچيخاني مان بنڊي کڻي آيس ۽ هڪ هڪ رِلڪو پٽ تي اڇلي ڪٽِندو رهيس. صفا هيٺئين رلڪي ۾ نانگ هئو. ڌڪ جو هنيم ته رلڪي ۾ رت ظاهر ٿيو. پوءِ ته ڪٽي ماري اڇليم. سرنگ هئي. سرنگ اهڙي گهڻي زهريلي بلا ڪانهي. منهنجي گهر واري چوي ته ”هٿ ۾ کڻي ڏسوس ته ڪهڙو نه ٿڌو آهي!“ مون بڇان کان هٿ ڪونه لاتومانس، پوءِ گهر ۾ هڪ نور پاليوسين جو نور نانگ سان وڙهندو آهي، پر جهنگلي نور جلد ئي مري ويو. پوءِ دروازي تي تارپين هاري سمهندا هئاسين جو تارپين لڳڻ سان به نانگ مري پوندو آهي. پوءِ به بلائون اينديون رهيون. هڪ دفعي کپر ماريوسين.

سجاول هڪ ڏورانهون شهر، ٻيو نانگ بلائون، ٽيون قحط الرجال، پر مون اهڙو وقت موج مستيءَ ۾ ڪٿي ڪونه گذاريو. اتي منهنجو ايس ڊي او دوست نور محمد سمون اڳواٽ ئي هيو. ان معرفت دوستي ٿي هڪ ٻئي ايس ڊي او محمد جان بروهيءَ سان. اهو به واهه جو ماڻهو هئو. مٿان سون تي سهاڳ اهو جو ڊاڪٽر ٿي آيو جان محمد قريشي، چيف انجنيئر اميد علي قريشي جو ننڍو ڀاءُ، اهو به مور مڙس هئو. شهر جو چڱو مڙس، چيئرمين هئو هڪ جوان مڙس محبوب علي شاهه، سو به خوبين جي کاڻ هئو. مٿان دڙي جو رهواسي محمد عارف عباسي به اچي اسان سان شامل ٿيندو هو. واهه جو چوڪڙي ٺهندي هئي. شيل شڪار، گهمڻ، ڦڙڻ، دعوتون، بس واندڪائي ڪانه هوندي هئي. ٻيو ته رمي راند رچائيندا هئاسين. مان هئس غريب سو پائيءَ پوانٽ کيڏندا هئاسين. روپئي ۾ هيون 1000 پائيون، پوءِ به هڪ ڏينهن مون ڇٽيهه روپيا کٽيا، عيش ٿي ويو.گهر جي پلويڙي کي دروازو هئو ڪو نه سرڪاري گهر کي پنهنجي رميءَ جي پئسن مان دروازو هڻائي ڇڏيم. جوئا جا پئسا گهر ۾ ته ڪونه آيا، الٽو هر ايندڙ آفيسر لاءِ سک ٿي پيو.

سجاول وڏو علائقو آهي جهڙوڪر ضلعو، چار تعلقا آهن. سجاول، جاتي، بٺورو ۽ شاهه بندر. سڀني شريف ماڻهن سان اهڙو رهايم جو جڏهن بدلي ٿيس ته منهنجيون جدا جدا شهرن ۾ سترهن الوداعي پارٽيون ٿيون. پنجاهه سالن کان پوءِ منهنجو ننڍو پٽ ساجد جمال ابڙو سجاول ۾ ايس ڊي ايم ٿي ويو ته، چيائين ته ”بابا ماڻهو اڃا توهان کي سنڀارين ٿا ۽ توهان جو پڇن ٿا“، اڄ تائين اتان عيد ڪارڊ اچن.

سجاول کان بدلي ٿيم ٽنڊي الهيار. ٽنڊو الهيار آهي ڪروڙ پتين جو شهر. اتي به کٽون ۽ اٺ ڪرسيون کڻي وڃي پهتس. سڀني ڪروڙ پتي سيٺين سان ڀائپي جا رستا ٿي ويم. حافظ عبدالعزيز، حاجي حاجن، نورالنبي، حاجي محمد اڪرم، وڏي ڳالهه ته منهنجو پراڻو اسڪولي ساٿي کپري وارو ڊاڪٽر حاجي سانوڻ خان ٻٻر به اتي هئو. واهه جو وقت گذاريم. هر ڪنهن کي ڏکيءَ ويل ڪم آيس. واقعا لکبا ته دفتر ٿي ويندا. مان آفيسر نه پر هر ڪنهن جو هڪ دوست، گهر ڀاتي ۽ هڏ ڏوکي هئس. غريب غربا، مهاجر، خانزادا ۽ قائم خاني به پنهنجا ڏکڙا کڻي ايندا هئا ۽ وس آهر سندن مدد ڪندو هئس.

ايوب جو مارشل لا هجي پر مون وٽ ته هئي قاعدي قانون جي ڳالهه. نواب ياسين خان کي گرفتار ڪري منهنجي ڪورٽ ۾ پيش ڪيائون جو ايوب خان جي خلاف تقرير ڪئي هئائين. پاڻ ڪجهه چوي تنهن کان اڳ چيومانس ته، ”نواب صاحب ضامن آندو اٿوَ؟“ وڪيل حيران، پوليس وارا حيران، خود نواب صاحب وارا حيران ته اڃا ضمانت جي درخواست ڏني ڪانهي ۽ جج صاحب پيو ضامن جو پڇي، سو به مارشل لا ۾! بيٺي پير ضامن کنيومانس. آزاد ٿي وڃي حيدرآباد پهتو. شام جو مير علي احمد خان ٽالپر جي فون آئي جو محترمه فاطمه جناح جو سياسي ورڪر هئو. دعائون ڪيائين. مرحبا، وڏي ڄمار. پنجويهه ٽيهه سالن کان پوءِ نواب ياسين اسيمبلي جو ميمبر ٿي آيو. مان سيڪريٽري هئس. مون کي ڪونه سڃاتائين، ياد ڏياريومانس ته چيائين ته ”اچها وه آپ تهڳ“ بس.

ٽنڊي الهيار ۾ هڪ چڱو ڪم اهو ڪيم جو اتي هڪ سٽيزن ڪلب جو بنياد وڌم. وڏن ماڻهن کان چندو وٺي ميونسپل گارڊن ۾ ڪلب کولي سون. ان ڪم ۾ مونسان نور احمد بچاڻي مرحوم گهڻو ٻانهن ٻيلي رهيو. ڪلب ۾ شام جو بيڊمنٽن ۽ ٽيبل ٽينس رانديون ٿينديون هيون. هينئر آهي الائي ختم ٿي وئي.

ٽنڊي الهيار ۾ به اٺن ڪرسين ۽ کٽولن سان گذر ڪري آيس. البت بدليءَ جي ٽي. اي. ڊي. اي. مان ٻارهن سؤ روپيا بچيم سو خيال ڪيم ته ريفريجريٽر وٺجي. حاجي محمد بچل پاٽولي ۽ شيخ ستار وڪيل سان ڳالهه ڪيم. انهن چيو ته گڏجي ڪراچي هلنداسين. نيٺ اهڙو ٽڻ ٺهيو جو ٽئي ڄڻا جيپ ۾ سوار ٿي ڪراچي پهتاسون. ٻه ڏينهن ترسي موٽڻ وارا ٿياسون ته حاجي محمد بچل پاٽولي چيو ته ”توهان فرج ته ڪو نه ورتو!“ چيم ”پندرهن سئو ۾ ٿو ملي. مون وٽ رڳو ٻارهن سو آهن سو وري ڪڏهن ٻئي دفعي!“ حاجي صاحب چيو ”اها ڪهڙي ڳالهه آهي، هلو دڪان تي!“ ٽي سؤ پاڻ وجهي پندرهن سؤ روپين ۾ انڊيسٽ جو فرج خريد ڪري جيپ ۾ ويهي اچي گهر نڪتاسين. گهر ۾ جهڙي عيد ٿي وئي، چوندا آهن ته ’اوڌر جي ماءُ مُئي ڪانهي‘ هي ته ساڀيان ٿي پيو. قرض لاهي وڌوسين. باقي اسان جي گهر جو نقشو ئي مٽجي ويو. ٿڌو پاڻي، برف، وري ٻارن لاءِ ورتاسين پلاسٽڪ جا سانچا جن ۾ کير ملائي ۽ کنڊ ملائي فرج ۾ رک ته جهڙو مفت ۾ قلفي ۽ آئيس ڪريم، واهه جو مزو ٿي ويو. اسان جو رهائشي پد مٿاهون ٿي ويو.

1965ع واري لڙائي هلي پئي ته منهنجي بدلي حيدرآباد ٿي. ان کان پوءِ منهنجا ڏينهن مٽيا. غريب مسڪين مان اوچتو وڏو ماڻهو ٿي ويس. وري پوئتي موٽ ڪانه کاڌم. قدرت جا ڪارخانا عجيب آهن. حيدرآباد ۾ رهڻ جي جاءِ ڪانه هئم سو وڏي ڀيڻ عبدالحق جي گهر وارِي پنهنجو نئون نڪور هزار والن تي ٺهيل عاليشان بنگلو مفت ۾ رهائش خاطر ڏئي ڇڏيائين. بنگلي ۾ باغ، نوڪرن جا ڪوارٽر، اوطاق، ڦوهارا لڳل. ڇا نه هئو. اسان جا ڀاڳ اوچتو کلي پيا. جيڪو پيو بنگلي ۾ اچي سو پيو عش عش ڪري. پئسي جي اها ئي ٻاڙائي. ’اندر مڙيئي اڳڙيون، ٻاهر