مهين جي تباهي

مُهين جي تباهي



قديم آثارن جا ماهر، مُهين جي دڙي کي بچائڻ لاءِ رٿائون ٺاهي ڪم ڪرڻ گهرن ٿا. مهين جو دڙو بچايو اٿارٽي ڇا ٿي ڪري؟ اها خبر خدا کي! پر ماهرن جو خيال آهي ته، ايندڙ ويهن سالن اندر مهين جو دڙو ڀور ڀور ٿي ويندو. قديم تهذيبن ۾ سڀ کان وڌيڪ سرحدن تائين پکڙيل، هن قديم تهذيب جو هيڊڪوارٽر ويهن سالن کان پوءِ فقط ڪتابن ۾ ڳولي سگهبو.

سچي ڳالهه اها آهي ته آرڪيالاجي کاتي تي قابض کک عملدارن جو تعلق، اڄوڪي سنڌ سان ناهي، تنهن ڪري کين سنڌ جي ڪنهن به قديم آثار سان شوق ناهي، سواءِ ان جي ته نواد رات ڪيئن کسڪايون وڃن. اسان مهڙ کان مُهين جي دڙي جو نالو مُهين جو دڙو(MohenjoDaro)ٻڌو آهي پر هٿ ٺوڪين ۽ تعصبي ماهرن مهين کي ڦيرائي ”موئن جو دڙو“ ڪري ڇڏيو آهي. جيتوڻيڪ دڙي جي ابتدائي کوٽائين ۾ ڪم ڪندڙ ماهرن، سر جان مارشل، سر مارٽيمر وهيلر، اين جي مجمدار به دڙي جو نالو مُهين جو دڙو (MohenjoDaro(لکيو پر اڄوڪي پاڪستان آرڪيالاجي کاتي، سرڪاري ڪتابن ۾لفظ”موئن“ (Moen( اختيار ڪيو آهي. دليل ساڳيو ٻاراڻو ته اهو مئل ماڻهن جو دڙو آهي.

انهن عملدارن جو تعصب اڃا به چوٽ تي آهي. مُهين جي دڙي واري تهذيب کي ٽن نالن سان سڏيو ويندو هو. ”موهين جو دڙو تهذيب“ يا ”هڙپا تهذيب“ يا سنڌو تهذيب (Indus Civilization) پر هاڻي پنجاب سان تعلق رکندڙ عملدارن هوريان هوريان ”موهين جو دڙو تهذيب“ لکڻ ڇڏي ڏنو آهي. سندن نئون لٽريچر، ان تهذيب کي ”هڙپا تهذيب“ جو نالو ڏئي ٿو. ڇو؟ ڇاڪاڻ ته هڙپا پنجاب ۾ آهي. اسان اهو سمجهي نه سگهيا آهيون ته آرڪيالاجيءَ جهڙي موضوع کي هيءُ تعصبي عملدار ڪيڏانهن ڪندا. ڇا آرڪيالاجيءَ ۾ تعصب جي ڪا گنجائش ٿي سگهي ٿي؟





مُهين جو دڙو

مُهين جو دڙو تمام وڏو موضوع آهي. هي ايترو وڏو موضوع آهي جو اُن جا بيشمار پهلو آهن، ۽ ان جي هر هڪ پهلوءَ تي قديم آثارن جي ماهرن نه رڳو ڪم ڪيو آهي پر تمام گهِرائيءَ سان ڪم ڪيو آهي.

هنن کنڊرن ۾ اهڙو ڇا آهي جو دنيا اُٿلي پئي آهي؟ سڀڪجهه ڪتابن ۾ لکيل آهي، ۽ اڃا گهڻو ڪجهه معلوم ٿيڻو آهي. اسان ۽ توهان لاءِ رڳو هڪ مشڪل آهي ته اسڪالر حضرات سڄو ڪم يورپي ٻولين ۾ ڪن ٿا ۽ شايع ڪرائين ٿا، اهو ڪم انگريزي ڄاڻندڙن ۽ طبقن لاءِ ته ڪارائتو ٿئي ٿو پر سنڌي قوم هن موضوع تي ٿيل ڪم ۽ علم کان محروم رهجي وڃي ٿي. ان ڪري آئون سدائين مطالبو ڪندو آهيان ته سمورا سائنسي علم سنڌي ۽ ٻين مقامي ٻولين ۾ به ترجمو ٿيڻ گهرجن ته جيئن اسان ڄاڻ جي حق کان محروم نه رهجي وڃون.

جيئن ته هي تمام وڏو موضوع آهي، ان ڪري آئون ڪوشش ڪندس ته ان جي مختلف پهلوئن تي ٿورو ٿورو ڳالهائجي ته جيئن اسان هن تهذيب بابت ڪي بنيادي سوال ۽ ان جا جواب سمجهي سگهون.

پهريون سوال ته اهو ئي آهي ته ڇا ثقافت ۽ تهذيب culture ۽ civilization ٻه جدا شيون آهن؟ يا هڪ ئي شئ لاءِ ٻه جدا لفظ آهن؟ جواب آهي”نه! هي ٻه جدا جدا شيون آهن“. ڪلچر يا ثقافت هڪ ننڍو دائرو آهي ۽ سويلائيزشن يا تهذيب هڪ وڏو دائرو ٿئي ٿو. ڪلچر محدود سرگرمي آهي جنهن ۾ ڪنهن خاص ماحول ۾ رهڻي ڪهڻي ۽ طور طريقا شامل ٿين ٿا، تهذيب سماجي ترقيءَ جو مٿانهون سڌريل درجو ٿئي ٿو. آمري ثقافت آهي، سنڌو تهذيب آهي، جنهن ۾ ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي ۽ طور طريقن سان گڏ انهن جي ٻولي، لِپي، عمارت سازي، شهري رٿابندي، لباس، زيور، ريتون رسمون، هنر، روزگار، وڻج واپار، مربوط سماجي نظام، مذهب ۽ عقيدا وغيره اچي وڃن ٿا.

مُهين جي دڙي جي تهذيب ۾ زندگيءَ جا اِهي سڀ شعبا موجود آهن. انهن مان هر هڪ شعبي تي انهن علمن جي ماهرن ڪتابن جا ڪتاب لکيا آهي. مثال طور مُهين جي دڙي جي گهرن جي اڏاوت جو نمونو مختلف دورن ۾ ڪيئن هو؟ ٽائون پلاننگ ڪيئن هئي؟ ڇا هتي طبقاتي نظام هو؟ هن سماج جي جوڙ جڪ ڪيئن هئي؟ هو ڪهڙي ٻولي ڳالهائيندا هئا؟ ڇا پائيندا هئا؟ ڇا ٺاهيندا هئا؟ مذهب ڪهڙو هئن؟ وڻج واپار جو سلسلو ڪيترو پري تائين پکڙيل هو، ڇا خريد ڪندا هئا ۽ ڇا وڪڻندا هئا؟ واپار جو طريقو ڇا هو؟ آمد رفت جا ڪهڙا وسيلا هئا؟ ڪنهن کي پوڄيندا هئا؟ هي ماڻهو نسلي طور ڪير هئا؟ ڪڏهن هئا؟ شهر ڪيئن تباهه ٿيو؟ پوءِ هي ماڻهو ڪيڏانهن ويا؟

ماهر چون ٿا ته سنڌو تهذيب جنهن کي آرڪيلاجيءَ جي دنيا ۾ هڙپا تهذيب جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، ان جا ٽي چار دور آهن. هڪ ته سنڌو تهذيب کان آڳاٽو دور، ٻيو سنڌو تهذيب جي ابتدا جو دور يعني لڳ ڀڳ 2500 ق م جو زمانو. ٽيون سنڌو تهذيب جي عروج وارو دور يعني 1800 ق م (لڳ ڀڳ حضرت ابراهيم جو زمانو؟) ٽيون زوال جو وقت يعني 1500 ق. م. جڏهن کان سنڌ تي ٻاهرين قومن يلغارون شروع ڪيون ... ۽ آخر ۾ جُهڪر جي دڙي واري دور يعني 1200 ق م (هي لڳ ڀڳ حضرت موسيٰ جو زمانو آهي جڏهن اسرائيلي قوم مصر مان ڊگهي غلاميءَ بعد يروشلم ڏانهن وئي). ان کان پوءِ لڳ ڀڳ 1000 ق م لوهه جي دريافت جو زمانو آهي جنهن سان سنڌ ۽ هند ۾ شديد مار ڌاڙ جو زمانو شروع ٿيو.

سنڌو تهذيب ڇو تباهه ٿي؟ ڪن ماهرن جو خيال آهي ته هتي1500 ق.م. کان اڳ دراوڙ رهندا هئا، پوءِ وچ ايشيائي نسل جا ماڻهو اتر کان ڪاهيندا آيا ۽ سنڌ هند تي غالب ٿي ويا، انهن سنڌو ماٿريءَ جي قديم قومن کي ڏکڻ ڏانهن ڌڪي ڇڏيو. ڪن جو خيال آهي ته سِنڌوءَ جي اٿل پٿل هن شهر کي ٻوڙي ڊاهي ڇڏيو، بلڪل ايئن جيئن 1942 واري وڏي ٻوڏ ۾ سنڌ ۾ شهرن تي جارحاڻي ڪاهه ڪئي هئي. جيڪڏهن بند بئراجون نه هجن ها ته هن ڀيري به نوان مُهين جا دڙا ٺهي پون ها.

آئون آرڪيالاجسٽ ڪونه آهيان، انڪري ڪجهه تاريخ مان ۽ ڪجهه ڏندڪٿائن مان حوالا ڏيندس ۽ ڪجهه ذاتي راءِ پيش ڪندس. ضروري نه آهي ته ڪو مون سان متفق ٿئي.

منهنجو ذاتي خيال آهي ته تاريخ ۾ آريا نالي ڪا به قوم ڪونه هئي، پر اهو خيال ٺيڪ ٿو لڳي ته قديم جنگجو ترڪ ۽ ڪوهه قاف جي ٿڌن علائقن ۽ وچ اوڀر جون وحشي قومون گرم علائقن جي ستابن پَٽن ۽ چراگاهن تي قبضي لاءِ نڪري پيون. وٽن تيز رفتار سواريون (گهوڙا) ۽ قاتل هٿيار هئا. هنن سنڌو ماٿريءَ تي هوريان هوريان قبضو شروع ڪيو. هنن پاڻ کي آريا (عالي نسب noble) سڏيو ۽ مقامي ماڻهن کي اڻ-آريا (معمولي نسب، اناڙي، اڻ سڌريل) قرار ڏنو. جيئن انگريزن سنڌ فتح ڪرڻ مهل ٽالپرن کي ظالم ۽ جاهل سڏيو. فاتح مفتوح کي سدائين ’نيچ‘ ۽ ’ڪميڻو‘ ئي سڏيندو آهي. تڏهن ئي ته سناتن ڌرم ۾ اصلوڪن مقامي ماڻهن ۽ آديواسين (aborigines)کي شودر، هريجن يا نيچ ذات سڏيو ويندو آهي.

ڪو ايئن به ڪونه هو ته سنڌو ماٿري ڏانهن ايندڙ ٻاهريان قبيلا سڀ جا سڀ گهوڙن تي سوار هئا ۽ سڀني جي هٿن ۾ موتمار هٿيار هئا. ڪي قبيلا مال ڪاهي لاڏائو لوڪن وانگر آيا، مال چاريندا رهيا، ڪو وِڙهيو ته وڙهيا نه ته ايئن ئي ويهي ويا، جيئن اڄ به ٿئي ٿو. اڃا چار سؤ سال ا�