نابود جھـنـگـلـي جـيـوت

نابود جھـنـگـلـي جـيـوت



لڪي چُن-پٿر جوڙ جڪ وارو سلسلو جيڪو لڪيءَ کان جھمپير تائين پکڙيل آھي ۽ اھو ايوسين زماني (Eocene period) 39-47 ملين سال اڳ جو آھي. ان علائقي ۾ مماليه ۽ ڪِرڙانگ (reptiles) ڪافي ھئا ۽ اھي ارتقائي طور ڪافي اڳتي وڌي چُڪا ھئا. مون ذاتي طور تي ڪنھن ھنڌ ڊائنوٿيريم(Deinotherium) جو مڪمل ڍانچو ڏٺو آھي جيڪو مايوسين زماني جو مماليه (اڄوڪي ھاٿي ۽ برفاني دور جي ميموٿ جو پَڙ ڏاڏو) ھو. اھو بلوچي ٿيريم جو ھمعصر ۽ قد ۾ 14 فٽ اوچو ھاٿي ھو ، ان جا سامھو ن وارا ڏند ھيٺئين پاسي وريل ھوندا ھئا. لَڪي جبل مان واڳون ۽ ڪُوئي جون ھڏيون به مليون آھن. ھنن ٽڪرين ۾ ڪي اھڙا ھنڌ به آھن جتي قديم جانورن جا پنڊ پھڻ ٿيل ڍانچا پکڙيا پيا آھن. ان علائقي کي پنڊ پھڻي ميدان چوڻ ۾ ڪوبه وڌاءُ ڪونه آھي. اھي ٽڙ پکڙ ڍانچا تجويز ڪن ٿا ته اھي جانور ڪنھن اوچتي آفت سبب مُئا ۽ جيڪو جتي ھو اتي دفن ۽ پنڊ پھڻ ٿي ويو. لَڪي سلسلي جي ھڪ خاص ارضياتي خاصيت اھا به آھي ته ان ۾ جَوالائي سرگرميءَ جون ثابتيون موجود آھن.

اها ته هئي تاريخ کان آڳاٽي ڳالهه، خود تاريخي دور ۾ سنڌ ۾ جھنگلي جيوت خاص ڪري وڏا جانور نابود ٿي چُڪا آھن، سواءِ انھن نسلن جي، جن کي پالتو ڪيو ويو آھي. ايئن ڇو ٿيو آھي؟ اقتدار جي صاحبن جي شوقِ شڪار اھي نسل ختم ڪيا، خاص ڪري جڏھن کان بندوق جو زمانو آيو، تڏھن کان جھنگلي جيوت جو ھر قسم تيزيءَ سان ختم ٿي رھيو آھي. ٻيو ته سنڌ ۾ آبادي واڌ جي نتيجي ۾ قدرتي ماحول ۾ سخت ڦيٽارو آيو آھي. وڻڪار، گاھه چارو ختم ٿي رھيو آھي، برساتون گھٽجي ويون آھن، برساتن جي کوٽ سبب ڏڪار جي حالت ڏينھون ڏينھن سنگين صورت اختيار ڪندي رھي ٿي، ان ريت جانورن جي دنيا سوڙھي ٿي وئي آھي. ۽ ڪجھه اھم نسل بنھه ختم ٿي ويا آھن.

سنڌو تھذيب جي مـُھرن تي ھڪ نظر وجھڻ سان خبر پوي ٿي ته سنڌ ۾ اڄ کان 4500 سال اڳ ھاٿي Elephas maximus ، گينڊو Indian Rhinoceros Unicornis ۽ واڳون Crocodylus porsus ، واگھه شينھن Panthra tigris، نه رڳو موجود ھئا پر انھن کي ديو مالائي حيغيت حاصل ھئي. واگھه ۽ گينڊي جو مرڪب صورتون ٺاھيون ٿي ويون. ممڪن آھي ته موھن جي دڙي وارو تصوراتي ھڪ-سڱي (Unicorn) جانور جو بنيادي طرح گينڊي تان ورتو ويو ھجي! اھي نسل ھاڻي سنڌ مان نابود ٿي چُڪا آھن.

سنڌو تھذيب جي مـُھرن تي ٿوھي دار ڍڳو (Zebu) شينھن، ٻڪر، وڇون، نانگ وغيره ڏسجن ٿا. رحمان ٺيڙھي ۽ توگائو ماڳن جي ٺڪراٽي مان سرھه ۽ گھيٽي جون تصويرون ۽ مورتيون مليون آھن.

سنڌ ۾ ٻين جانورن جو وجود ثابت آھي، جيڪي ھاڻي ناپيد ٿي چُڪا آھن. انھن ۾ خاص ڪري ھِماليائي ڪارو رڇ Ursus thibetanus ، چِٽو Panthra pardus، ڪارو شينھن Black panther (جيڪو اصل ۾ چِٽو Panthra pardus ئي آھي)، بگھڙ Canis pallipes ، روجھه (Boselaphus tragocamelus) ، چؤ سڱو four-horned antelope (Tetracerus quadricrnis)، سانبر Cervus unicolor شامل آھن.

سنڌ جا گھاٽا درياھي ٻيلا، چراگاھه ۽ ڍنڍن ڍورن وارا خِطا انھن جانورن لاءِ عاليشان ماحول ٺاھي بيٺا ھئا، خوراڪ جام ھئي، انڪري حياتياتي چڪر به مڪمل ھو. درياھي ٻيلن جي گھاٽي نباتات تي قداور گينڊن جو نسل خوب پليو. ابن بطوطه 1337ع ۾ ٽي ڀيرا اکين سان گينڊو ڏٺو، اھو سمن جو دور ھو. ڪارو رڇ (جنھن کي بروھڪي ۽ بلوچي ٻولين جي اثر سبب سنڌ جا ماڻھو مـَمَ چوندا ھئا) گذريل صديءَ جي پوئين اڌ تائين کيرٿر ۾ موجو ھو. اھو 1902ع ڌاري جو واقعو آھي جڏھن ھڪ انگريز مسٽر ڪارليس ڪُتي جي قبر لڳ بندوق سان ھڪ رڇ ماري تصديق ڪئي ته مـَم ڪو ٻيو نه پر ھِماليائي ڪارو رڇ ھو، جنھن جي ڇاتيءَ تي انگريزي اکر ’V‛ شڪل جو اڇو پَٽو ھوندو آھي ۽ اڪثر ڀولائي فقير انھن کي ناڪيلي وجھي نچائيندا آھن

واگھه يا پٽاپٽي شينھن سنڌوءَ جي ٻيلن ۾ 1878ع ۽ 1886ع ۾ به ڏٺا ويا. ڪارو شينھن 1928ع ۾ جيڪب آباد ۽ 1939ع ۾ روھڙيءَ ۾ ڏٺو ويو. بگھڙ، چِٽو، سِيسر، روجھه ۽ سانبر ته ويجھي ماضيءَ ۾ به موجود ھئا. سانبر اصل ھِند سِنڌ جو پَھـرُو آھي پر ھتان نابود ٿي ويو آھي. گھڻو اڳ ان جا ڪي داڻا يورپ کڄي ويا ھئا، جتي انھن جا نه رڳو ڌڻ ٿي ويا آھن پر اھي اُتي جھنگلي جيوت جو حصو ٿي ويا آھن.

ڪاري ھرڻ (Antilope cervicapra) جو نسل سنڌ مان گم ٿي ويو ھو پر اھو ٻيھر وڌايو ويو آھي ۽ ھاڻي اھو نابوديءَ جي خطري واري حد مان نڪري آيو آھي. سرھه (Capra aegagrus)، گَڊُ (Ovis orientalis ۽ چِنڪارو ھرڻ کيرٿر ۾ اڃا به موجود آھي پر شڪار جا شوقين جنھن بي درديءَ سان انھن جو قتلام ڪري رھيا آھن ۽ جھنگلي جيوت کاتو بي اثر آھي، ان مان لڳي ٿو ته جلد ئي کيرٿر فقط نانگن بلائن، جيت جَڻن ۽ سانڊن گِلوئين جو وطن وڃي بچندو. سنڌ ۾ واڳون ۽ سيسر جو نسل اڃا تازو ختم ٿيو آھي. ممڪن آھي ته انھن جا ڪي داڻا ڪڻا ڪن گـھرن ڪُنڀن ۾ اڃا به باقي ھجن. تازو ئي ھڪ قبائلي سردار پنھنجي ھڪ انٽرويوءَ ۾ اقرار ڪندي چيو آھي ته ، ”تقريباََ 12 واڳون، 1600 جھنگلي جانور (سوئر، بگھڙ، لومڙ، گدڙ، چراخ ۽ ڳورپٽ وغيره)، 25000 تلور، تتر، ڳَٽون، ڳيرا ۽ پاريھل (ڍنڍ جا پکي انھن کان جدا آھن)؛ ۽ ھرڻ ، سرھه گڊ جملي 30000 شڪار ڪيا اٿم.‟ اندازو ھڻو! ھي شڪار فقط ھڪ سردار جي ھٿان ٿيو. اھڙا ٻيا به لٺ سردار سنڌ ۾ آھن، انھن جا ڀائر، پُٽ، ڀائٽيا، سؤٽ ماسات ۽ انھن جا ملڪي غير ملڪي مھمان! شڪار جون پرمٽون، پروگرام ۽ دعوتون ڄڻڪه جھنگلي جيوت کي نابود ڪرڻ لاءِ ڪاھه جو حڪم يا مھم آھي. ھي سلسلو اڄ کان نه آھي، شڪار جي شاھي شوق نسل در نسل تباھي مچائي آھي. ھن وقت سنڌ جا ٻيلا وڏن جانورن کان خالي ٿي چُڪا آھن، جن مان چِٽي شينھن کي کيرٿر ۾ پناھه ملي ھئي، پر ھاڻي انھن لاءِ جبلن ۾ به جاءِ ڪونه بچي آھي، ٻيو ته ٺھيو گدڙ، بگھڙ، لومڙ ۽ ھاتار (Hyaena hyaena) به ڇڊو ٿيندو پيو وڃي. ٻيلن ۽ جبلن ۾ ننڍڙا جانور پنھنجو وجود ڪنھن نه ڪنھن حد تائين بچايو پيا اچن.

سنڌ جي جھنگلي جيوت ۾ اڪثر مماليه ھِند آفريڪي وصفن جا آھن، انھن مان ڪي جانور اُپکنڊ جي اُتر اوڀر يا ڏاکڻي ڀاڱي ۾ ڪونه آھن. Murray صاحب سنڌ ۾ مماليه جانورن جا 71 قسم رڪارڊ ڪيا ھئا جن ۾ چمڙن جا 20، جيت خورن جا 4، گوشت خورن جا 20، سامونڊي مماليه جا 4، ڪُتريندڙ جانورن جا 15، کُردار جانورن جا 7 ۽ ٻيا غير ڏند دار يا ڪمزور ڏندن وارا جانور شامل آھن. ھن صاحب اھو به ڌيان تي آندو ته سنڌ ۾ ڀولڙن ۽ بن مانسن (primates) قسم جو ڪوبه جانور ڪونه آھي.