ٻُڌ مت جون علامتون ۽ منظر نگاري

ٻُڌ مت جون علامتون ۽ منظر نگاري



ٻُڌ مت جون پنهنجيون خاص علامتون آهن ۽ ٻُڌڪي فن ۾ ڪن خاص واقعن جي منظر ڪشي ڪيل آهي. ظاهر آهي ته اهي علامتون گوتم ٻُڌ جي فلسفي يا اصولن کي بيان ڪندڙ آهن يا وري گوتم ٻُڌ جي حياتيءَ ۾ پيش آيل اهم واقعن جي تصوير نگاري آهن. انهن علامتن ۽ تصويرن کي سمجهڻ لاءِ خود گوتم ٻُڌ جي حياتيءَ جي واقعن ۽ تاريخ جي تسلسل تي مختصر نظر وجهڻ مناسب ٿيندي.

گوتم ٻُڌ جي پيدائش ۽ وفات جون روايتي تاريخون 484-566 ق ۾ ٻُڌايون وڃن ٿيون، پر تازي تحقيق موجب گوتم ٻُڌ لڳ ڀڳ 490 ق.م ۾ ڄائو ۽ 410 ق.م ۾ وفات ڪيائين. سندس ڄمار 80 سال هئي. گوتم ٻُڌ کان ٿورو اڳ جا فلسفي هن ريت آهن. پرشوَناٿ (700 ق.م) مها وير (527-599 ق.م) ۽ ڪنفيوشش (470-550 ق.م)، آهن. پرشوَ ناٿ واراڻِسي (بنارس) جي اشوسين راجا جو پٽ هو ۽ گوتم ٻُڌ کان غالباً 243 سال اڳ پنهنجي فلسفي جو پرچار شروع ڪيو هئائين. پرشوَ ناٿ جين ڌرم جو 23 هون گرو هو ۽ واراڻِسي انهن ڏينهن ۾ ڪاشيءَ جي گاديءَ جو هنڌ هو

گوتم ٻُڌ جو تعلق شاڪيه ڪُل سان هو جنهن جو نيپال جي ترائيءَ ۾ هڪ ننڍو راڄ هو. ڪن تاريخ دانن جو خيال آهي ته گوتم ٻُڌ سان جڙيل واقعا ڪافي مبالغن سان بيان ڪيا ويا آهن، مثال طور سندس پيءُ ڪنهن ديس جو محلن ۾ رهندڙ راجا ڪونه هو، پر هُو پنهنجي قبيلي جو اهڙو سردار هو جيڪو پنهنجي زمين پاڻ به کيڙيندو هو. جيئن هڪ حوالي موجب جڏهن مگڌ جي راجا بمسار گوتم (ٻُڌيستوَ) کان پڇيو ته تون ڪير آهين؟ تڏهن سڌارٿ گوتم چيو، ”اي راجا! هِتان سڌو ويندي هِماليه جي ترائيءَ ۾ ڪوسل ديس ۾ هڪ راڄ آهي، ان جو گوتر آدتيه آهي ۽ جاتي شاڪيه - اي راجا! انهي ڪُل مان عيش عشرت ڇڏي گهومو سنياسي ٿيو آهيان!“ (ڀڳوان ٻُڌ، ڪوسمي صفحو 153). اهو حوالي ڪوسمي اصل پالي ٻوليءَ ۾ لکيل canon ڪتابن تان ورتو آهي. هو چوي ٿو ته ”شاڪيا لوڪ ڪوشل ديس کي ڍل ڏيندا هئا، باقي انتظام پاڻ سنڀاليندا هئا“- جديد تاريخدان چون ٿا ته ممڪن آهن گوتم ٻُڌ اصل ۾ ساڪا قبيلي جو هو.

تاريخي ڇنڊڇاڻ پنهنجي جاءِ تي! علامتن ۽ فن جو تعلق روايتن سان آهي. سڌارٿ جي حوالي سان نقاشيءَ ۾ سڀ کان ابتدائي واقعو اهو چِٽيو ويندو آهي جڏهن سندس ماءُ ’مايا‘ خواب ڏٺو ته هڪ ننڍو سفيد هاٿي سندس گرڀ ۾ آيو آهي. جنهن خواب جي تعبير ۾ جوتشين چيو ته ”مايا کي پٽ ڄمندو جيڪو يا ته چڪر وَرتي راجا ٿيندو يا وري وڏو مذهبي استاد ٿيندو!“

ٻيو واقعو سندس جنم جو آهي جڏهن راڻي مايا ٻار ڄڻڻ لاءِ ڪپل وستو کان پنهنجن مائٽن ڏانهن پئي وئي. سڌارٿ ماءُ جي پيٽ ۾ پورا ڏهه مهينا رهيو هو. جڏهن قافلو لمبني پهتو ته راڻيءَ کي سور شروع ٿيا ۽ هن ’سال‘ وڻ جي هيٺان بيٺل حالت ۾ ويم ڪيو. ان وقت ڌرتي ڌُڏي ۽ آسماني مخلوق (ديوتائن، ملائڪن) خوشيون ملهايون ۽ ٻار جهلي زمين تي رکيو، جنهن کي معجزاتي ڦوهاري سان غسل ڏنو ويو. ٻار هڪدم اٿيو ۽ ست قدم کڻي چيائين ته ”هاڻي آئون آخري ڀيرو ڄائو آهيان!“ سندس نالو سڌارٿ (ڪامياب) رکيو ويو، گوتم (قديم هندستان ۾) هڪ نامياري نک آهي. ويم جي ستن ڏينهن کانپوءِ راڻي مري وئي،. سڌارٿ کي سندس ماسيءَ پاليو جنهن سڌارٿ جي پيءَ سڌونا سان شادي ڪئي. سڌارٿ جي ماءُ جي خواب کان وٺي ستن ڏينهن پوءِ تائين جا ٿيل واقعا ٻُڌ مت ۾ ”حيرت انگيز واقعن“ جي حيثيت رکن ٿا ان ڪري اهي تحريري ۽ زباني بيان سان گڏوگڏ تصويري شڪل ۾ به بيان ڪيا ويندا آهن.

هي ٻار تمام سٺي ۽ نفيس ماحول ۾ عطر ۽ خوشبوءِ ۾ پليو. جيئن ته جوتشين هن ٻار بابت ڪي اڳڪٿيون ڪيون هيون انڪري کيس دنيا جي ڏکن تي نظر پوڻ نه ڏني وئي. نيٺ جڏهن هُو جوان ٿيو ۽ محل مان ٻاهر نڪتو، هن جي نظر دنيا جي ڏکن تي پئي. روايتن موجب سڌارٿ جي پيءُ خاص انتظام ڪيا هئا ته جڏهن سڌارٿ محل مان نڪري ته هن جي نظر ڪنهن اهڙي شيءَ تي نه پوي جيڪا کيس ذهني صدمو رسائي! پر، ديوتائن پاڻ روپ مٽائي سڌارٿ جي آڏو دکي منظر پيش ڪيا.

سڌارٿ محل مان چار ڀيرا نڪتو. هر ڀيري هن جي نظر ڪنهن نه ڪنهن ڏک تي پئي. پهرين چڪر ۾ هن هڪ ٻڍڙو ڏٺو جيڪو هلڻ کان هلاک هو. ٻئي ڀيري هن هڪ بيمار ڏٺو، ٽئين ڀيري هن هڪ مڙهه ڏٺو جنهن کي ماڻهو آخري رسمن لاءِ کنيو پئي ويا. چوٿين ڀيري هن هڪ گهومو سنياسي ڏٺو جنهن تپسيا پئي ڪئي. روايت آهي ته ان رات سڌارٿ پنهنجي ستل زال ۽ ننڍڙي پٽ تي گهري نظر وڌي ۽ پاڻ به سچ جي تلاش ۾ سنياسي ٿي ويو. ان زماني ۾ لاتعداد ماڻهو ان ريت گهر گهاٽ ڇڏي سچ جي کوج ۾ تپسيا لاءِ نڪري ويندا هئا. اها ڄڻڪ ”سمڻه سنياسي تحريڪ“ هئي.

سڌارٿ جا اهي ڏينهن هڪ نرم دل شهزادي جا آهن ۽ هو اڃا ”ٻُڌ“ جي رتبي تي نه پهتو هو انڪري ان دور جي عڪاسي ڪندڙ سندس شبيهون ’ٻُڌيستوَ‘ سڏبيون آهن، جن ۾ هو شاهي لباس ۾ ملبوس نظر ايندو آهي. ڪن تصويرن ۾ سڌارٿ جا ڏکن جي مشاهدي وارا واقعا به ڏيکاريل آهن جن ۾ هو ڪو ٻڍو، بيمار، مڙهه يا سنياسي ڏسي رهيو آهي.

سڌارٿ جي شادي 16 سالن جي عمر ۾ يشوڌرا سان ٿي، جنهن مان سندس پٽ راهول ڄائو. سڌارٿ (پٽ ڄمڻ کان جلد پوءِ) 29 سالن جي عمر ۾ ’سچ‘ جي ڳولا ۾ گهر ٻار تياڳيو. هو ڇهه سال جهنگ جبل ۾ مستقل مزاجيءَ سان سخت ترين تپسيائون ڪندو رهيو ۽ 35 سالن جي عمر ۾ نرواڻ (سجاڳيءَ جي منزل) تي پهتو ۽ ٻُڌ ٿيو. ٻُڌڪي آرٽ ۾ اهي سخت تپسيائن وارا ڏينهن خاص طور تي بيان ڪيا ويندا آهن جڏهن گوتم ٻُڌ ايترا فاقا ڪيا جو سندس پيٽ پٺيءَ سان وڃي لڳو. سندس پاسراٽيون نڪري آيون، جسم هڏائين پڃري جهڙو ٿي ويو ۽ اکين ۾ ڏرا پئجي ويس. اهيڙ کي سخت تپسيا جي هڪ عاليشان مورتي ٽيڪسيلا مان ملي هئي ۽ جڳ مشهور آهي. انهن تپسيائن دوران گوتم ٻُڌ جيڪي آسڻ ٺاهيا يا هٿن جو جيڪو انداز رکيو، سو چِٽيو ويو آهي، انهن کي ’مُـدرا‘ چوندا آهن، جن ۾ خاص انداز ’ڪنول‘ جو آهي. تپسيا جي انهن ئي ڏينهن ۾ هِرکائيندڙ مارا (ٻُڌ ڌرم ۾ شيطان) سان جنگ ڪيائين. ٻُڌڪي آرٽ ۾ اڪثر اها جنگ به ڏيکاري ويندي آهي، خاص ڪري جڏهن مارا جون ڌيئرون گوتم سڌارٿ کي پنهنجي دام ۾ ڦاسائڻ جا جتن ڪري رهيون آهن. مارا جون مورتيون سنڌ ۾ اڪثر اسٽوپائن وٽان مليون آهن. گوتم ٻُڌ بابت اڪثر ڳالهيون ”جاتڪ اٺ ڪٿا“ ۾ ڏنل آهن. جاتڪ ڪٿائون گوتم ٻڌ جي گذريل بي شمار جنمب جا واقعا آهن.

سڌارٿ گوتم ٻُڌ سخت تپسيائن مان گذرڻ کانپوءِ ان نتيجي تي پهتو ته ”جيئن گرهستي هڪ شديد انتها آهي تيئن سخت ترين تپسيائيون ٻي انتها آهن ۽ اهي به اجايون آهن، انڪري سچ ڳولڻ لاءِ اعتدال واري تپسيا ڪجي ۽ ڌيان ۾ رهجي.“

ٻوڌيتسوَ (گوتم) کي مڪمل گيان (ٻُڌپڻو) ويساکيءَ جي پورڻما رات مليو. ان ڏينهن سجاتا نالي هڪ ڇوڪريءَ ٻُڌ کي ماني ڏني. اها نرنجڻ نديءَ جي ڪنڌي هئي. هاڻي اتي ’ٻُڌ گيا‘ مندر آهي.

مڪمل گيان ملڻ کانپوءِ ٻُڌ واراڻِسي (بنارس) لڳ رِشپتن ۾ پنهنجن پراڻن ساٿين ڪوڻڊنيه، وَپ، ڀديه، مهانام ۽ اسج سان مليو، کين مرگهه و�