(2) ماحولياتي گدلاڻ ۽ سنڌي صحافت

خميس 21 سيپٽمبر 1995ع

روزاني برسات ڪراچي

ماحولياتي گدلاڻ ۽ سنڌي صحافت

(آخري قسط)

منڇر

ڪينجهر جو ذڪر پاڻ ڪري آيا آهيون، جيڪا پکيڙ جي لحاظ کان سنڌ جي ٻيو نمبر وڏي ڍنڍ آهي. اها 38 ميل ڊگهي ۽ سراسري طور 50 فٽ اونہي آهي، پر منڇر ان کان بہ وڏي ڍنڍ هئي، جنھن کي ايشيا ۾ مٺي پاڻيءَ جي وڏي ۾ وڏي قدرتي ڍنڍ هجڻ جو اعزاز حاصل هو. ان کي چاڙھہ جي وقت سنڌوءَ جو الهندو نارو ۽ چؤماسي ۾ نئه گاج سميت ڪل 11 برساتي نديون ڀرين ٿيون.

ماحولياتي ڦيٽاري ۽ گدلاڻ سبب منڇر هاڻي پوڙهي ٿي چڪي آهي ۽ مرڻ ڪنديءَ تي آهي. منڇر ڪنھن وقت ۾ سنڌوءَ جو پيٽ بہ رهي آهي، انسان جي ارتقا ۾ بہ ان جو حصو آهي ۽ ان تي دنيا جي هڪ نرالي ثقافت Boat culture موجود آهي، جيڪو دنيا ۾ ڪٿي بہ ڪونہي. اهي پاڻيءَ جي سطح تي ترندڙ ڳوٺ آهن جن تي ماڻهو جنم کان موت تائين رهي ٿو ۽ قديم ترين انداز ۾ مڇيءَ جو شڪار ڪري ٿو.

منڇر هاڻي لٽجڻ سبب ذري گهٽ تراکڙي ٿي وئي آهي، جنھن ڪري پاڻيءَ جو ذخيرو ڪرڻ جي گنجائش گهٽجي وئي اٿس. حفاظتي بند جي موجودگيءَ سبب ڍنڍ اڃا باقي آهي نہ تہ غالباً اها تمام ننڍڙي وڃي بچي ها. هيءَ ڍنڍ وڏي پئماني تي ڊريجنگ گهري ٿي تہ جيئن ان جي اڳوڻي صورتحال ٿئي، پاڻي وڌي ۽ مڇيءَ جي افزائش ٿئي، ترندڙ ڳوٺن جا ماڻهو منڇر جي پاڻيءَ تي گذارو ڪن ٿا، جيڪو خود انھن ئي ڳوٺن جي وجود سبب گدلو ۽ صحت لاءِ نقصانڪار ٿي چڪو آهي وڌيڪ مڇي مارڻ جي لالچ ۾ ڊي ڊي پائوڊر جي استعمال سبب ماحول وڌيڪ خراب ٿيو. منھنجي خيال ۾ منڇر SOS سگنل ڏيئي چڪي آهي. جيڪڏهن ان کي بچايو ويو تہ نہ رڳو هتان جي قديم نرالي ثقافت باقي رهي سگهندي. بلڪه بھترين معاشي ۽ تفريحي صلاحيتن سبب هيءَ ڍنڍ دنيا لاءِ ڪشش جو سبب بہ بڻبي.

پيار سان فطرت جي منظر ڪشي ڪندڙ صحافت کي جڏهن ماحولياتي گدلاڻ جو احساس ٿيو تہ اها چؤڪس ٿي وئي. اهو درست آهي تہ ماحوليات جي حوالي سان سڄي دنيا ۾ ڪي خاص ۽ نوان اصطلاح استعمال ٿين ٿا، پر اهو چوڻ صحيح نہ ٿيندو تہ سنڌي ٻوليءَ کي ماحوليات جي ڏس ۾ مناسب اصطلاح نٿا ملن. سنڌي ٻوليءَ ۾ لفظن جو تمام گهڻو ذخيرو آهي ۽ اها بہ قوت آهي تہ ان ذخيري کي استعمال ڪري نئون لفظ يا اصطلاح ڏنو وڃي، جتي ڪو بنہه نئون اصطلاح سامهون اچي ٿو، سنڌي ٻولي ان کي جيئن جو تيئن پنھنجائڻ جي سگھہ بہ رکي ٿي.

آخر ۾ مان چاهيندس تہ ڪجھہ اهڙن رهجي ويل ماحولياتي مسئلن جي نشاندهي ڪندو هلان، جيڪي سنڌي اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپجي چڪا اهن.



زراعت ۽ ٻيلا

زرعي شعبي ۾ ڪنري ڳاڙهي مرچ جي ايشيا ۾ وڏي ۾ وڏي مارڪيٽ هئي، پر ڏهن سالن کان اتي پاڻيءَ جي کوٽ ۽ زمين ٿڪجڻ سبب هڪ خاص وائرس پيدا ٿيو آهي، جنھن کانپوءِ ڪنريءَ ۾ ڳاڙهو مرچ تمام ٿورو لهڻ لڳو آهي ۽ خطرو آهي تہ ايندڙ ٿورن سالن ۾ لاڙ ۽ ميرپور خاص مان مرچ جي اپت نہ ٿيندي.

ڪيلي ۽ ڪپھہ جون بيماريون امپورٽ ٿيل ٻج جي سبب پکڙيون. ڪيلي جي ٿڙ ۾ اڏوهي ۽ ڪپھہ ۾ پن مروڙ جو مرض پيدا ٿيو. ڪيميائي ڀاڻ ۽ نقلي دوائن جي استعمال سان لڳ ڀڳ هر فصل کي نقصان ٿيو آهي. زهريلي دوائن سبب زمين ۾ زهريلا مادا وڌيا آهن. فقط ڪمند جو ئي مثال وٺجي، جيڪو ڪن علائقن ۾ 60 سيڪڙو گهٽ لهڻ لڳو آهي، اها ماحولياتي تبديلي ديسي ڀاڻ استعمال نہ ڪرڻ سبب ٿي آهي.

هاڻي هڪ نظر سنڌ جي ٻيلن تي: اصولي طور تي ڪنھن بہ علائقي جي 25 سيڪڙو حصي تي ٻيلا هئڻ گهرجن. سنڌ جي ٻيلي کاتي جي حساب سان سنڌ ۾ فقط 3 سيڪڙو ٻيلا آهن، پر حقيقت ۾ اها صورتحال ڏيڍ سيڪڙو کان مٿي نہ آهي. موجوده ٻيلن ۾ 33 سيڪڙو ٻٻر، 10 کان 15 سيڪڙو ڪنڊي ۽ ٽين اهم جنس لئو آهي. بئراج پوڻ کان اڳ بہڻ جا وڻ، 10 سيڪڙو هئا، جيڪي هاڻي گهٽجي مس وڃي هڪ سيڪڙو بچيا آهن، ان سان جنڊيءَ جي صنعت کي وڏو ڌڪ لڳو آهي.



درياھہ جي صورتحال

ايڇ ٽي لئمبرڪ موجب سن 1873ع کان 1904ع جي وچ ۾ حساب هنيو ويو تہ سنڌو نديءَ جي ڇوڙ وٽ 97 چورس ميل نئين زمين وجود ۾ آئي. ٿلهي ليکي 30 سالن ۾ 100چورس ميل يعني بندن ۽ بئراجن کان اڳ سنڌي جي زمين وڌي رهي هئي. پر هاڻي صورتحال ابتڙ آهي ۽ پاڻي جي کوٽ سبب سمنڊ درياھہ جي چاڙهن ۾ ڪاهي پيو آهي. نومبر 1989ع ۾ اسان کي جنگي سر پتڻ تي بہ اونہو کارو پاڻي مليو. جيڪو اڄ بہ چؤماسي جي مند ۾ مٺيءَ پاڻي جو عظيم وهڪرو بڻجي وهي ٿو. جن ڏينھن ۾ جنگي سر پتڻ کاري پاڻي سان تار هو. ٺٽي وٽ سم جو 4 فوٽ پاڻي هو، جڏهن تہ ڪوٽڙيءَ وٽ واري اڏامي رهي هئي.

بندن ۽ بئراجن تباهي ڪيئن آندي؟ ڪيٽي بندر جي هڪ ماڻهوءَ کان جڏهن مون اهو سوال پڇيو تہ هن شهر کي سمنڊ ڇو وڪوڙيو آهي تہ هن جواب ۾ چيو، ”جڏهن سکر بئراج پيو تڏهن چار آنا (25 سيڪڙو) فرق پيو. پوءَ غلام محمد ۽ گڊو بئراج پيا تہ سمنڊ جو دٻاءُ وڌي ويو ۽ ملڪ ڦٽڻ شروع ٿي ويو.“

بئراج پوڻ کان اڳ ڪيٽي بندر لڳ هزارين ٽن ڳاڙهو چانور پيدا ٿيندو هو. هاڻي سڄي تعلقي ۾ فقط اتي پوک ٿئي ٿي جتي بئراج جو مٺو پاڻي پھچي ٿو، باقي سڄو ملڪ کارو ٿي ويو آهي. هن شهر جي آبادي 1947ع ۾ 25-30 هزار هئي، جيڪا هن وقت مشڪل سان ٻہ اڍائي هزار بچي آهي. مون ڊيلٽا ۾ اهڙا ڪيئي ٻيٽ ڏٺا آهن، جيڪي اڄڪلھہ سامونڊي کارين سان گهيريل آهن، پر اتي 60-70 سال اڳ ڳاڙها چانور ٿيندا هئا اهي ٻيٽ نہ درياھہ جي ڪنڌين تي زمينون هئا، اهڙا مثال واڙي ابراهيم شاھہ کان تعلقي ساڪري تائين سڄي ڊيلٽا ۾ آهن.



سنڌوءَ ۾ گندگي

سنڌوءَ جي حوالي سان ماحولياتي گدلاڻ جو ذڪر ڪندي تڪليف ٿئي ٿي تہ جنھن درياھہ کي اسان پاڪ پوتر سمجهون ٿا ۽ ان جو پاڻي پيئڻ لاءِ استعمال ڪيون ٿا، ان ۾ سڄي پاڪستان جي انھن شهرن جي ڊرينيج جو گندو پاڻي شامل آهي، جيڪي ڪنھن نہ ڪنھن درياھہ جي ڪنڌيءَ تي آهن. ڪابل ندي، سنڌوءَ ۾ پوي ٿي، جنھن ۾ نوشهري جي گندي پاڻيءَ جو نيڪال آهي، اٽڪ مکڊ، ڪالاباغ، ديري اسماعيل، روهڙي ۽ سکر جو پاڻي سڌيءَ طرح سنڌوءَ ۾ پوي ٿو. ساڳي طرح پنجاب جا درياھہ سنڌوءَ ۾ پنجاب جي شهرن جو گند شامل ڪن ٿا. اهو ئي پاڻي مختلف شهرن کي واٽر سپلاءِ جي ذريعي ملي ٿو: سکر ۾ عجيب صورتحال ڏٺي وئي جو اتي جنھن هنڌ شهر جو گندو پاڻي ڪريو ٿي، ان کان ٿوري پنڌ تي لهواري پاسي واٽر سپلاءِ لاءِ پاڻي ڇڪيو ٿي ويو. مونکي خبر ناهي تہ سکر ميونسپل سنڌي پريس جي ان واويلا جو نوٽيس ورتو يا نہ.

سنڌوءَ ۾ پاڻي جي کوٽ سان تمر ۽ سامونڊي جيوت کي نقصان ۽ ڊيلٽائي زمين جي خرابي بابت تہ هر ڪو ڳالهائي ٿو، پر اها ڳالھہ بہ نوٽ ڪرڻ جي آهي تہ هاڻي درياھہ تي ويٺل مهاڻا مڇيءَ جي شڪار سان پيٽ پالي نٿا سگهن. درياھہ ۾ پاڻي هوندو تہ مڇي هوندي! نتيجي ۾ اڪثر مهاڻا