(2) ماحولياتي گدلاڻ ۽ سنڌي صحافت

پنھنجي ڪرت مٽائي هاري ٿيندا پيا وڃن. اهڙا واقعا سکر ۽ ڪوٽڙي بئراج جي وچ ۾ عام طور ٻڌجن ٿا. ٻيا تفصيل ڏيڻ کان پاسو ڪندي مان اهو ضرور چوندس تہ هتي ڏنل سڀ حوالا سنڌي اخبارن، رسالن ۽ ڪتابن سان گڏ ذاتي مشاهدن تي ٻڌل آهن. ان بنياد تي مان هڪ تجويز اها بہ ڏيڻ گهران ٿو تہ ماحولياتي گدلاڻ تي صحافين تي مشتمل هڪ فورم جي ضرورت آهي، جيڪو ان موضوع تي ماهرن جي مدد سان مستقل ڪم ڪندو رهي ۽ تربيت وٺندو ۽ ڏيندو رهي. پر هاڻي ضرورت ان ڳالھہ جي بہ آهي تہ ماحولياتي گدلاڻ کان آگاهيءَ جو لٽريچر مقامي ٻولين ۾ اچڻ گهرجي، ڇاڪاڻ تہ هيءَ ڄاڻ انتہائي هيٺين سطح تي پھچائڻ ضروري آهي. انگريزيءَ ۾ ڇاپيل مواد سان فنڊ ڏيندڙ عالمي ادارا تہ مطمئن ٿي سگهن ٿا، پر اهو مواد عوام جي شعور ۾ واڌاري جو سبب نہ بڻبو.

(هي مقالو ماحوليات تي ڪم ڪندڙ هڪ غير سرڪاري تنظيم ”شهري“ طرفان ڪوٺايل هڪ سيمينار ۾ 16 سيپٽمبر تي پڙهيو ويو.)





اربع 5 آگسٽ 1998ع

آئينو روزاني سچ ڪراچي

پاڪستان جو اصل مسئلو: پارليامينٽ ۾ پنجاب جي بالادستي

اها راءِ شايد غلط نہ بہ هجي تہ پاڪستان جي اقتصادي حالت تباھہ ڪرڻ کانپوءِ هاڻي ملڪ جون جاگرافيائي سرحدون تباھہ ڪرڻ جا سانباها ٿي رهيا آهن. ڇا Cont down شروع ٿي چڪو آهي؟ اهو ڪائونٽ ڊائون شايد ان ڏينھن کان شروع ٿيو آهي جڏهن اپکنڊ ۾ ايٽم بمن جا ڌماڪا ٿيا ۽ اقتصادي حالتون خراب ٿيڻ جو سلسلو شروع ٿيو. ڌماڪن جي شروعات تہ برابر ڀارت ڪئي، پر ڌماڪن سان ڌرتيءَ مان گل نہ، موت ڦٽندو آهي.

تاريخ شاهد آهي تہ اپکنڊ جو نقشو ڪڏهن بہ ساڳيو نہ رهيو آهي. هر پنجاھہ سؤ سالن کانپوءِ نيون سرحدون ٺھيون آهن. نوان ملڪ ٺھيا آهن ۽ پراڻا ملڪ ۽ نالا وقت جي ڪوهيڙي ۾ گم ٿي ويا آهن. ڀلي تہ ڪو خوش فهميءَ ۾ مبتلا هجي ۽ ڀلي تہ ڪو ”غداريءَ“ جو الزام گوليءَ وانگر سيني جي آرپار ڪري ڇڏي، سچ چوڻو ئي پوندو ۽ ڪجھہ وڏي آواز سان چوڻو پوندو تہ جيئن اهي ماڻهو بہ ٻڌن جن پنھنجين اکين تي پٽيون ٻڌي ڇڏيون آهن ۽ ڪنن ۾ آڱريون وجهي ڇڏيون آهن.

اپکنڊ جي تاريخ شايد هڪ ڀيرو ٻيھر نقشا ۽ سرحدون بدلائڻ طرف وڃي رهي آهي، اها ٻي ڳالھہ آهي تہ ڪو بہ امن پسند ماڻهو ايئن نٿو چاهي، وقت ڀلي تہ تباهيءَ طرف ٻليءَ پير هلندو هجي. پر اهو سفر شايد شروع ٿي چڪو آهي. تاريخ جا فيصلا بي حد شديد هوندا آهن ۽ تباهي اسان جو رت چٽيندي آهي. هندستان توڻي پاڪستان جو ڪو بہ عام شهري جنگي مانگرن لاءِ رت جي ڀيٽا ڏيڻ لاءِ تيار ناهي، پر... ان موتمار منظر کي ڇا ڪجي، جيڪو تاريخ جي ورقن مان بار بار ليئا پائي ٿو. ڇا اسان نٿا ڏسون تہ هن وقت بہ سرحدي جهيڙن ۾ ٻنہي ملڪن جا ماڻهو ۽ جوان مئا آهن؟

ڳالھہ رڳو ايٽم بم ۽ سرحدي جهڙپن جي بہ ڪو نہ آهي. ڳالھہ ان ويساھہ جي بہ آهي، جيڪو پارليامينٽ جي هوندي سوندي ايٽم بم کان بہ وڏي ڌماڪي سان ڦاٽي پيو آهي. پارليامينٽ ڪيترو بہ مقدس ادارو ڇو نہ هجي، ان کي ڪيڏا بہ اختيار ڇو نہ هجن، اها ”قتل عام“ جو قانون پاس ڪرڻ جو اختيار نٿي رکي. پارليامينٽ ويساھہ ۽ فضيلتن جو ادارو هوندو آهي پر اسان ڏسون پيا تہ ”مڪمل اڪثريت“ واري مينڊيٽ جنھن سان، اصولي طرح وڌيڪ فضيلتون ۽ ويساھہ قائم ٿيڻ گهرجي. ان مينڊيٽ وڏي بيدرديءَ سان نہ رڳو ملڪ جي ماڻهن جو جيئڻ حرام ڪري ڇڏيو آهي، پر ملڪ جي سالميت کي بہ داءَ تي لڳائي ڇڏيو آهي.

هندستان ۽ پاڪستان ايٽم بمن جا تجربا ڪري نہ رڳو هڪٻئي کي ڊيڄاريو. پر سڄي دنيا کي بہ ڊيڄاري ڇڏيو. هاڻي مسٽر واجپائي ۽ مسٽر نواز شريف پاڻ ۾ ڪھڙي انڊر اسٽينڊنگ پيدا ڪري سگهن ٿا؟ ميان نواز شريف تہ اڃا ڪالھہ مايوسي ظاهر ڪئي تہ مسٽر واجپائيءَ سان 29 جولاءِ تي ٿيل ٻئي ملاقاتون بيڪار، بي نتيجه ۽ ناڪام ٿيون. عالمي برادريءَ پاڪستان کي هونئن ئي ڀت برادريءَ مان پاسيرو ڪري ڇڏيو آهي.

ڏيئي وٺي ملڪ پاڪستان ۾ رهندڙ قومن جي معاشي قوت ئي پاڪستان جي وجود کي ڪا ٽيڪ ڏيئي پئي سگهي. پر جڏهن ”مڪمل مينڊيٽ“ جو نشو ملڪ کي ڪالاباغ بند، مالي وسيلن جي ورڇ، سياسي انتقام، آدمشماريءَ جي تڪراري نتيجن، ايمرجنسي ۽ معاشي ڪنگال پڻي تائين پھچائي ڇڏي، تڏهن ڇا چئجي ۽ ڇا ڪجي؟ هاڻي وري اخباري برادري جي وات تي هٿ رکڻ جي ڪوشش پئي ٿئي تہ متان هيءَ ڳالھہ ڪئي اٿو يا هوءَ ڳالھہ چئي اٿو!

هيءُ زهر جا ڍڪ آهن جيڪي ماڻهو تہ پي رهيا آهن، پر اهل اقتدار کي مڪمل مينڊيٽ جي نشي ۾ اهو نظر ئي نٿو اچي تہ ملڪ جي وجود تي زهر جو نيرو رنگ چڙهي ويو آهي. ايئن ٿو لڳي تہ ڪي هٿ ميان نواز شريف جي هٿان تابوت ۾ آخري ڪوڪا ٺوڪائي رهيا آهن. محترمہ بينظير ڀٽو تہ اڃا ڪالھہ چيو آهي تہ سڀ ڪجھہ پنجاب ۽ لاهور جي حق ۾ ٿي رهيو آهي. سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان ۽ پڻ اوڀر پاڪستان تہ 1947ع کان دانہون ڪندا رهيا. اهي سڏ، واڪا ۽ رڙيون پنجاھہ سالن تائين ڪنھن بہ نہ ٻڌيون. هاڻي جڏهن اڳوڻي وزيراعظم بہ ڀير تي ڏونڪو هڻي ساڳي ڳالھہ ڪئي آهي، تڏهن ممڪن آهي تہ ان ڳالھہ جو نوٽيس ورتو وڃي نہ تہ ڪرڙ ۽ ڪانڊيري جي ڳالھہ ڪير ٿو ٻڌي؟

ڳالھہ ڦري گهري اتي ٿي اچي پھچي تہ پارليامينٽ توڻي ٻين سڀني اهم ادارن کي پنجاب جي فائدي ۾ استعمال ڪيو پيو وڃي ۽ نہ پاڪستان جي حق ۾. پاڪستان رڳو پنجاب تہ نہ آهي. جيڪڏهن سڀ سياسي ۽ معاشي لاڀ پاڪستان (پنجاب) لاءِ آهن تہ پوءِ سرحد، بلوچستان ۽ سنڌ ڪھڙي ملڪ ۾ آهن؟

ڪالاباغ بند لاءِ چيو ويو تہ سڀني صوبن جي رضامنديءَ سان ٺاهيو ويندو پر رضامندي حاصل ڪرڻ کان اڳ اعلان ڪيو ويو تہ اهو ڊيم ٺھندو. ڪوڙ تي ڪوڙ ڳالهايو ويو. سنڌ اسيمبليءَ مان، جتان اڳ بہ ڪالاباغ بند خلاف ٺھراءَ پاس ٿيا، هن ڀيري داخل ٿيڻ ئي نہ ڏنو ويو. خبر ناهي تہ ميان صاحب سرحد ۽ سنڌ جي صوبائي وڏن وزيرن کان ڪھڙي طرح سندن صوبن جي عوام جي مرضيءَ خلاف فيصلن تي عمل ڪرايو آهي. هاڻي صورتحال وڃي اتي بيٺي آهي تہ ننڍا صوبا، ذري گهٽ ”بغاوت“ تي لٿل نظر پيا اچن. پر لاهور ۽ اسلام آباد کي ان ڏس ۾ ڪا ڳڻتي نٿي ڏسجي.

ناڻي جي ورڇ ڪجھہ اهڙيءَ ريت ٿي ۽ ننڍن صوبن خاص ڪري سنڌ ۽ بلوچستان کي ”ڊفالٽر“ قرار ڏيئي وفاقي پول مان سنڌ جا 8 ارب رپيا جهليا ويا. سنڌ ۾ مالي بحران جو خطرو ٿي پيو آهي. حد اها آهي جو خزاني وارو مشير پاڻ چوي ٿو تہ ”واعدي موجب اين ايف سي ايوارڊ مان صوبن کي سندن حصو نہ ڏنو ويو.“ هوڏانھن جنرل سيلز ٽيڪس تي هڙتالون جاري آهن. بي سبب ۽ پارليامينٽ جي منظوريءَ کانسواءِ پيٽرول جون قيمتون وڌايون ويون آهن ۽ ”مڪمل مينڊيٽ“ جي نالي ۾ بنيادي انساني حقن ۾ هٿ وڌا ويا. عدالت سڳوريءَ تہ کڻي هڪ حڪم جاري ڪري انساني حقن جي احترام جو رستو کوليو، پر اهو رستو مڪمل مينڊيٽ واري پارليامينٽ ٻيھر بند ڪري سگهي ٿي.

ان جي معنيٰ فقط اها آهي ت