آبادگار ڪمند ڪن يا ڪاٺيون؟

22 جنوري 1996ع
آبادگار ڪمند ڪن يا ڪاٺيون؟

کاڏيءَ تي هٿ رکي، اکيون ٻوٽي سوچيندڙ اوڀر جي شاعر ۽ پاڪستان جو خواب ڏسندڙ دانشور جي ٻين ”عظيم ڳالهين“ بابت سنڌ جو ڳوٺاڻو ڪو گهڻو واقف ڪو نه آهي. شايد ان ڪري جو اهي عظيم ڳالهيون ملڪ جي زراعت پيشه ماڻهن سان سڌيءَ طرح ڳنڍيل آهن. پر، سندس هڪ ڳالهه لکن جي مٽ آهي ته، ”جنهن کيت مان هاري4 کي روزي نبيهه نه ٿئي ان کيت جي هر هڪ سنڱ کي جلائي ڇڏجي!“ ملڪ ۾ اڪثريت به هاري طبقي جي آهي ۽ سڄي ملڪ کي اٽو، ان ۽ ڪپڙو به اهو ئي ڏئي ٿو پر جيڪڏهن خود سندس پيٽ پٺيءَ سان ۽ انگ اگهاڙو هجي ته پوءِ کيس رات ڏينهن کيتن ۾ ڪشالا ڪڍڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي؟
سنڌ ۾ زراعت وڏي زرعي صنعت کي جنم ڏئي چڪي آهي. اها صنعت ايڏي وڏي پئماني تي آهي جو سنڌ جي سڄي ساري سائي خطي ۾ هنڌ هنڌ کنڊ جا ڪارخانا لڳي چڪا آهن ۽ طاقتور روايتي زميندار پنهنجي سياسي اثر رسوخ سان ٻهراڙين جا وڏا صنعتڪار ٿي چڪا آهن. اها چڱي ڳالهه آهي ته سنڌي شاهوڪار زميندار طبقو صنتعڪار ٿيڻ لڳو آهي ۽ ٻهراڙين ۾ هڪ طرف مزدور طبقو پيدا ٿي رهيو آهي ته ٻئي طرف اتي صنتعڪاريءَ جو لاڙو وڌيو آهي. پر، سوال وري به اتي ئي بيٺو آهي ته کيت مزدور ۽ آبادگار کي ڇا مليو؟ کنڊ جي ڪارخانن جو خام مال ڪمند آهي. ڪمند اپائيندڙ آبادگار ۽ هاريءَ کي ڇاٿو ملي؟ آبادگار کي سچ پچ ڪجهه ملندو يا بچندو هجي ها ته نوبت احتجاجي مظاهرن تي نه پهچي ها.
لاڙ جي هڪ ڊزن ڪارخانن کي ڪمند جي فراهمي بند ٿيڻ هڪ وڏو واقعو آهي. آبادگارن جو فقط هڪ ئي دللي ڪافي آهي ته جڏهن جهنگ مان ڪٺي ڪيل سڪي ڪاٺي جي قيمت 40 رپيا مڻ آهي ته پوءِ ڪمند جي هڪ مڻ لاءِ 27 رپين جو اگهه ڪهڙي حساب ۾ مقرر ڪيو ويو آهي جنهن تي آبادگار سڄو سال محنت ڪري ٿو ۽ سرمايو هڻي ٿو؟ آبادگارن جي تجويز آهي ته ڪمند جو اگهه گهٽ ۾ گهٽ 40 کان 44 رپيا مڻ ٿيڻ گهرجي ۽ جيڪڏهن اها تجويز قبول نه ٿي ڪئي وڃي ته پوءِ بهتر آهي ته فصل ڀيلائي ڇڏجي يا چيچڙائي ڳڙ ٺاهجي.
صنعتڪار پنهنجي مفاد ۾ اگهه وڌائڻ لاءِ تيار ناهن، حڪومت صارفين جي مفاد ۾ کنڊ جي قيمت وڌائڻ جي حق ۾ نه آهي پر اهو وساريو ٿو وڃي ته هاري ۽ آبادگار پاڻ ئي عوام جو وڏو حصو آهن. جيڪڏهن آباديءَ جي وڏي حصي يعنتي آبادگار کي ئي مالي فائدو نه ٿئي ته پوءِ باقي ڪنهن جي معاشي مفاد جي ڳالهه ڪئي ٿي وڃي؟ آبادگار ۽ صنعتڪار جي وچ ۾ هاڻوڪي تڪرار هڪ معاشي ويڙهه جي صورت اختيار ڪري ورتي آهي ۽ ايوان زراعت پنهنجو ڪيس ٺيڪ طرح پيش ڪيو آهي. ان ويڙهه جو نتيجو ڪارخانن جي بند ٿيڻ جي صورت ۾ نڪري سگهي ٿو، جنهن سان صنعت، صنتعڪار ۽ کنڊ جي پيدوار بحران ۾ پئجي ويندي. آبادگار ته اڳ ئي گهاٽي ۾ آهن ۽ شايد ان صورت ۾ به ڌڪ پچائي وڃن جيڪڏهن ڪمند چيچڙي جي حوالي ڪري پراڻي ٽيڪنالاجيءَ تي تڪيو ڪري ويهن.
صنعتڪار ۽ آبادگار جي وچ ۾ هلندڙ هيءَ معاشي ٽڪراءُ شايد ڪنهن فيصلي تي پهچي وڃي ها پر ايئن ٿيندو نظر نٿو اچي ڇاڪاڻ ته حڪومت ۾ ٻنهي ڌرين جون لابيون موجود آهن ۽ وڏو اثر رسوخ رکن ٿيون. پر، اصول جي ڳالهه اها آهي ته آبادگار سان انصاف ٿئي جيڪو کنڊ جي پيداوار سرشتي ۾ نه رڳو بنيادي ڪردار ادا ڪري ٿو پر ان سان عوام جو وڏو حصو لاڳاپيل آهي ۽ ان وٽ جائز دليل به موجود آهي. جيڪڏهن سندس دليل قبول نٿو ڪيو وڃي ۽ هي کليل معيشت جو دور آهي ته پوءِ آبادگار کي به هق آهي ته ڪمند بدران وڃي ٻٻر پوکي جنهن جو مارڪيٽ ۾ بهتر اگهه آهي.