آبپاشي لاءِ هٿرادو واهه

آبپاشيءَ لاءِ هٿرادو واهه

سنڌ ۾ آبپاشيءَ جي هڪ جدا تاريخ آهي. ڪلهوڙن نوان واهه کوٽائڻ ۾ ڪافي شهرت حاصل ڪئي. پر ڪلهوڙن تائين پهچڻ کان اڳ اسان کي تاريخ کان اڳ واري ماضيءَ ۾ جهاتيون پائڻيون پون ٿيون. ايم. ايڇ. پنهور جي راءِ موجب ڪوٽڏيجي تهذيب واري زماني (2800 ق. م.) ۾ سنڌ ۾ آبپاشيءَ وارو نظام شروع ٿي چڪو هو ۽ مُهين جي دڙي جي شروعاتي دور (2300 ق. م) ۾ آبپاشي نظام سنڌوءَ جي ميدانن ۾ ڪنهن حد تائين شروع ٿي چڪو هو. خريف جا فصل جهڙوڪ ڪپهه، جوئر ۽ ٻاجهري صرف مينهن جي پاڻيءَ تي آباد ٿي نه پيا سگهن ۽ انهن فصلن جي ايڏي گهڻائي نه هئي جيڪا غير هاري طبقي جو به پورائو ڪري سگهي.
اهو صحيح آهي ته سنڌوءَ سنڌ ۾ زرخيز ميدان گهڻو اڳ ٺاهڻ شروع ڪيا پر سنڌوءَ جي هڪ خاص طبيعت آهي ته، هن جڏهن به دڳ مٽايو آهي ته يا پائيندڙ ڪئي آهي، تڏهن هن ڇڏيل پاسن تي مٽيءَ جا وڏا تهه جمع ڪيا آهن، جنهن ڪري اٿل واري وقت ۾ ته پاڻي ميدان ۾ وري ٿي ويو ۽ وڏو ڪچو پيدا ٿي ڪيائين پر رواجي حالت ۾ پاڻيءَ جي سطح هيٺ ڪري آبپاشيءَ جو ڪو وڏو سرشتو ٺهي نه ٿي سگهيو . اهو ئي سبب آهي جو جڏهن کان واهه ٺهڻ شروع ٿيا، تڏهن اهي سنڌوءَ جي ڇڏيل انهن پراڻن وهڪرن ۽ ڦاٽن تي ٺهيا، جيڪي باقي زمين کان هيٺ هئا. اها صورتحال، بئراج ۽ بند پوڻ کان پوءِ پيدا ٿي آهي جو، ڦاٿل درياهه پنهنجي پيٽ ۾ لٽ جمع ڪرڻ ۽ بندن مان پاڻ ڇڏائي نه سگهڻ سبب، عام ميداني سطح کان ڪجهه مٿي کڄي ويو آهي. پراڻن وهڪرن تي واهه کوٽائڻ جو ڪم سمن، ڪلهوڙن، ٽالپرن ۽ انگريزن ڪيو آهي. بعد ۾ انهن وڏن واهن مان ننڍا واهه ۽ شاخون ڪڍيون ويون.
پنهور صاحب جي اڀياس موجب جنهن هنڌان درياهه پنهنجو وهڪرو ڪيئي سال لڳاتار بحال رکيو ٿي، انهن سالن دوران ڪيئي واهه تعمير ڪيا ويا، جنهن ڪري زرعي ايراضي ۾ واڌ آئي ۽ ان سان گڏ آدمشماريءَ ۾ به اضافو ٿيو. هو صاحب چوي ٿو ته، سنڌ ۾ اڪثر ڪري هڪ يا ٻن صدين دوران ڪا نه ڪا آفت ايندي هئي، ان ڪري درياهه، پنهنجو وهڪرو بدلائي ڇڏيندو هو. وهڪري جي تبديليءَ سبب زمين هيٺ مٿي ٿي ويندي هئي جنهن ڪري واهه سُڪي ويندا هئا ۽ ماڻهو لڏپلاڻ ڪري مال جي چاري لاءِ پنهنجو مال ڪاهي ٿر ۽ ڪوهستان ڏانهن ويندا هئا. ان لڏپلاڻ سبب هو رولاڪ قوم ۾ بدلجي ويندا هئا. وري جڏهن درياهه جي ٻوڏ کانپوءِ درياهه لهندو هو ته اتي ٻوڏ هيٺ آيل زمين تي، گهڻي ريج سبب سياري ۽ بهار ۾ گاهه پيدا ٿيندو هو ۽ اهي ماڻهو انهن ميدانن ڏانهن واپس ورندا هئا.
جڏهن سنڌوءَ ۽ پنجاب جي درياهه تي بند ۽ بئراج نه هئا، تڏهن درياهه جي اٿل اَجهل هئي، پاڻي پري پري تائين پکڙجي ٿي ويو. اها اٿل چوماسي دوران ۽ اونهاري ۾ ٿي آئي. سنڌ ۾ ٻيا مينهن ٿوري مقدار ۾ سياري ۾ ٿي پيا. پنجاب جي درياهن جي اٿل (جن جو پاڻي سنڌوءَ ۾ اچي ٿو)، برفاني چوٽين تان پگهريل پاڻيءَ جي اٿل ۽ سنڌ ۾ چوماسي وارين برساتن جي اٿل جا پنهنجا پنهنجا وقت آهن. جن ٿوري ٿوري وقفي سان يا ڪڏهن ڪڏهن گڏجي سنڌ جي ميدانن کي ريج ٿي ڏنو. ٻئي طرف، جولاءِ -آگسٽ وارين برساتن، ٿر ۽ ڪوهستان کي مهيني ٻن لاءِ عظيم چراگاهن ۾ تبديل ڪري ٿي ڇڏيو. مختلف پٽن، ماٿري ۽ ڪچي ۾ مختلف وقتن تي پيدا ٿيندڙ چراگاهن سان گڏوگڏ ٻوڏن ۽ ڏڪر، سنڌ جي ماڻهن کي رولاڪ، فطرت تي ڀروسو رکندڙ ۽ سهپ جو مادو رکندڙ قوم جي صورت ۾ قائم رکڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي آهي. اها صورتحال بئراج پوڻ تائين باقي هئي. بند پوڻ کانپوءِ اها صورتحال بدلجي وئي، بئراج ايراضيءَ ۾ آبپاشي سرشتو مضبوط ٿي ويو ۽ لڏپلاڻ واريون حالتون گهٽجي ويون. ٿيندي ٿيندي هاڻي گهڻي لڏپلاڻ فقط ٿر ۽ ڪوهستان ۾ وڃي بچي آهي.
ڪلهوڙن جي دور ۾ ڪهڙا واهه کوٽيا ويا؟ ان سوال تي ايم_ ايڇ پنهور صاحب ويهارو کن نالا ڄاڻايا آهن، پر پنهور صاحب جي چوڻ موجب اهو سوال اڃا به تحقيق طلب آهي.
شاهه جي ڪور واهه شاهه بهاري، ميان نور محمد ڪلهوڙن جي وقت ۾ کوٽايو. نصرت واهه نصرت خان چانڊئيميان نور محمد ڪلهوڙي جي وقت ۾ کوٽايو. مراد واهه مراد خان ڪلهوڙي کوٽايو. فيروز واهه، ميان نصير ۽ ميان دين محمد ڪلهوڙي جي هڪ وزير فيروز ويراڙ کوٽايو. سرفراز واهه ميان سرفراز ڪلهوڙي کوٽايو. باغ واهه ڪلهوڙن جي خاص ماڻهوءَ باغ خان سيال کوٽايو. نور واهه ميان نور محمد ڪلهوڙي کوٽايو، جيڪو بيگاري واهن مان هڪ آهي. نور واهه نالي هڪ ٻيو واهه نور محمد ڪلهوڙي جي دور ۾ اولهه نارا مان کوٽيو ويو. ٽيون نور واهه به نور محمد ڪلهوڙي جي دور ۾ گهاڙ واهه مان ڪڍيو ويو. گهاڙ واهه بابت ڪلهوڙا دعويٰ ڪن ٿا ته انهن کوٽايو، جڏهن ته ڪنهن وقت ۾ اهو قدرتي واهه هو. اولهه نارو سنڌوءَ جو قدرتي ڦاٽ آهي پر ڪلهوڙن ۽ ٽالپرن جي دور ۾ استعمال ٿيو. ڏِتي جي ڪور، ڏتي کهاوڙ کوٽايو. شاهه جي ڪور ميان نور محمد ڪلهوڙي کوٽايو. نو لکي، داد ۽ ڌامراهه واهه سنڌوءَ جا پراڻا وهڪرا هئا، تن کي ڪلهوڙن واهن طور استعمال ڪيو. گهانگهرو (Gangro)واهه هالا کان هيٺ قدرتي وهڪرو هو جنهن کي ڪلهوڙن 1758ع ۾ ٻيهر واهه طور استعمال ڪيو. بگهاڙ واهه 1699ع ۾ سنڌوءَ جو قدرتي ڦاٽ هو پر 1758ع ۾ غير دائمي ٿي ويو. غلام شاهه ڪلهوڙي ان کي واهه طور استعمال ڪيو. سن 1740ع تائين آبپاشيءَ ذريعي 22 لک ايڪڙ زمين آباد ٿيندي هئي پر پوءِ درياهه جي ڦيرڦار سبب اها حد بدلجي وئي. اهو ان وقت ٿيو جڏهن سنڌوءَ پنهنجو وهڪرو هالا وٽان بدلايو.