آپگهات ڪندڙ قديم آثار ۽ هڪ مئل گهوڙو

22 آگسٽ 1995ع

آپگهات ڪندڙ قديم آثار ۽ هڪ مئل گهوڙو



مس مس وڃي آرڪيالاجي کاتو پنڪيءَ مان نڪتو آهي جو ان کاتي جي هڪ عملدار عمرڪوٽ اندر هڪ ساپنگ سينٽر جي اڏاوت جي خلاف ڳالهايو آهي، پر اهو بيان ڪيڏو نه محدود آهي ته ”عمرڪوٽ (قلعي) جي چودگر 200 فٽن تائين ڪنهن کي به قبضو ڪرڻ جو حق ناهي.“ شايد حيدرآباد واري پڪي قلعي ۾ اندر ۽ ان کان ٻاهر 200 فٽن جي حدن ۾ قبضو ڪرڻ جو حق هر ڪنهن کي آهي جو ان تان قبضو نه ڇڏايو ويو! آرڪيالاجي کاتو گهڻو ڪري ننڊ ۾ هوندو آهي، الائي ته ڪيئن هن ڀيري ماڻهو جي شور تي جاڳي پيو ۽ ان جي هڪ عملدار ياد ڏياريو ته غير قانوني قبضو ڪندڙ کي ٽي سال ٽيپ ۽ ڏنڊ جي سزا ملندي. جڏهن قانون موجود آهي ۽ ان جي ڀڃڪڙي ڪرڻ جي سزا به تجويز ڪيل آهي ته پوءِ قانون کي ضرور حرڪت ۾ اچڻ گهرجي ۽ ڏوهاريءَ کي سزا به ملڻ گهرجي. جيڪڏهن قانون کي حرڪت ۾ نٿو آندو وڃي ته ذميوار عملدارن جي خلاف ڪيس داخل ٿيڻ گهرجي ته انهن پنهنجي ذميواري پوري ڇو نه ڪئي.

جيڪڏهن قانون تي عمل ڪرايو وڃي ۽ سزائون ڏنيون وڃن ته پوءِ ڪنهن کي طاقت آهي ته قانون ڀڃي؟ آرڪيالاجي کاتي اڄ تائين اينٽيڪئٽي ايڪٽ هيٺ ڪنهن کي ٻڌو ۽ سزا ڏياري آهي؟ قانون جي ڀڃڪڙي تڏهن ٿيندي آهي. جڏهن فريادي دانهن نه ڪندو آهي ۽ قانون کي مئل گهوڙو سمجهيو ويندو آهي ڪنهن کي طاقت آهي ته وڃي دهليءَ جي لال قلعي ۾ گهر ٺاهي ويهي يا چتوڙ ڳڙهه جي وشال قلعي ۾ ڪالوني جوڙي! ڪنهن کي همٿ آهي ته وڃي لاهور جي شاهي قلعي ۾ پلاٽ الاٽ ڪرائي! اهي سنڌ کان ٻاهر ڪي ٻيون دنيائون آهن، جيڪي حڪومت هند ۽ حڪومت پنجاب سڏجن ٿيون.

عمرڪوٽ جي صورتحال سڀني جي سامهون آهي. سيوهڻ واري ”ڪافر ڪوٽ، جي کنڊرن تي سرڪاري ريسٽ هائوس کڙا ڪيا ويا آهن، ارڙو جي کنڊرن تي ڳوٺ آباد آهي، ڪلان ڪوٽ ۾ هڪ ڳوٺڙو ٺاهي قلعي تي قبضو ڪيو ويو آهي. حيدرآباد جو ڪچو قلعو وڪوڙجي ويو آهي ۽ پڪو قلعو ڪالوني بڻجي چڪو آهي. آرڪيالاجي کاتو 200 فٽ پري رهڻ جي ڳالهه ٿو ڪري پر پڪي قلعي جون اندريون ۽ ٻاهريون ديواريون قبضن سبب بالڪل ڍڪجي ويون آهن ۽ ڊهي رهيون آهن. بکر واري قلعي تي فوج قابض آهي جيڪا نه پاڻ ئي قلعي جي مرمت ڪرائي ۽ نه ئي قلعو خالي ٿي ڪري! رني ڪوٽ جون ديوارون ڊهي رهيون آهن، لوڻي ڪوٽ ۽ نٿالي جي ڪوٽ جا محض نشان ئي بچيا آهن. رتوڪوٽ، جاکي بندر ۽ ٿنڀن واري مسيت وارا ڪوٽ غرق ٿيندا پيا وڃن. ڏيئي وٺي نئون ڪوٽ ۽ ڪوٽڏجي اڃا ڪجهه ڏسڻ جهڙا آهن، پر ڪيستائين؟ رکوالن جي ننڊ ختم ٿئي ته ڪو ڪم ٿئي!

تباهي رڳو قبضو ڪندڙن ڪو نه آندي آهي، محافظ به جاءِ واردات تي موجود ڪو نه آهن. هڪ زماني کان اخبارن ۾ واويلا ٿي رهي آهي ته سنڌ ۾ سائيٽ 101 (اونگر-ضلعو ٺٽو) ۽ ڪوٽڏجيءَ وارن ٽڪرن تي موجود سنڌي ماڻهوءَ جي وجود جا ٻه لک سال پراڻا ثبوت اسٽون ڪرشرن جي ذريعي ختم ڪيا پيا وڃن، پر ڪير ٿو ٻڌي؟ آرڪيالاجي کاتو انهن سوالن جا جواب نه ڏيندو. هاڻي اينٽيڪئٽي ايڪٽ ۾ ترميم جي ضرورت آهي. اينٽي ڪئٽي ايڪٽ ۾ ترميم اها ٿيڻ گهرجي ته جيڪو قديم ماڳ ڊهندو، ان جو ذميوار آرڪيالاجي کاتو پاڻ هوندو ۽ ان ئي اينٽيڪئٽي ايڪٽ هيٺ آرڪيالاجي کاتي تي ڪيس هلايو ويندو. ”حفاظت ۾ ورتل قديم يادگارن“ مان ڪيترن ماڳن جي حفاظت ڪئي وئي آهي؟

تازو، خداد آباد واري يادگار مسجد جو هڪ گنبذ ڪري پيو ته آرڪيالاجي کاتي ڇا ڪيو؟ خود عوام ۾ به اڃا ايترو شعور ڪونهي جو خدا آباد ٿاڻي ۾ وڃي آرڪيالاجي کاتي جي خلاف ”سرڪاري ڊيوٽيءَ ۾ لاپرواهي“ جو ڪيس داخل ڪرائي! خدا آباد واري مسجد جي هڪ ڪشادي هال يا ورانڊي جي ڇت ويهارو کن سال اڳ ڪري هئي، پر ان جي مرمت به اڃا نه ٿي آهي، جنهنڪري مسجد جي ٽن مکيه گنبذن جي وچ وارين ديوارن جون خفيه گهٽيون ۽ ڪمرا ڏسڻ ته ڪنهن جي لاءِ ممڪن ئي ڪو نه رهيو هو.

آرڪيالاجي کاتي جي لاپرواهي ۽ سنڌ جي سڄاڻ طبقي جي سستيءَ سبب لڳي ٿو ته سنڌ جي قديم آثارن هاڻي پاڻ ئي خودڪشي ڪرڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو آهي. قديم آثارن جي ڊهڻ واري عمل ۾ تيزي کي انهن ئي آثارن جو احتجاج سمجهڻ گهرجي ۽ انهن آثارن کي بچائڻ جو فقط هڪ ئي طريقو آهي ته جهڙيءَ طرح اخبارن ۽ سنڌي قلمڪارن تازين ٻوڏن دوران آبپاشي کاتي جي عملدارن کي سوڙهو ڪري ٿاڻن ۽ بندن تي بيهاريون آهي، ساڳي طرح آرڪيالاجي کاتي جي عملدارن کي به آفيسن مان ڪڍي ماڳن تي آڻي بيهارين!