ابراهيم جويو

سائين ابراهيم جويو : آدرشي دانشور

سوڀي صاحب جي ڳالهه ڪندي سائين ابراهيم جويي کي ڪيئن ٿو وساري سگهان، جنهن منهنجي سڀ کان پهرئين ڪتاب ’تنقيد نگاري، ارتقائي جائزو‘ لاءِ هڪ تمام پُـرمغز تعارف لکيو. مون اهو ڪتاب 1983ع کان 1984ع دوران جيل ۾ ڪامريڊ جمال نقوي کان ورتل ادبي ليڪچرن جي آڌار تي ۽ انهن ڪتابن جي مطالعي کان پوءِ لکيو هو جن جو ذڪر تنقيد نگاريءَ جي جائزي ۾ ٿيو آهي. اهو ڪتاب پوءِ سنڌي ادبي سنگت ڪراچي طرفان 1985ع ۾ شايع ڪيو ويو. هي ڪتاب اهڙين حالتن ۾ ڇپيو جڏهن سنڌي ادبي سنگت (مرڪز) وٽ پبليڪيشن جي مد ۾ فقط ساڍا ڇهه سئو رپيا پيا هئا. سنگت، هي ڪتاب انڪري ڪونه ڇپايو ته بدر ابڙي جو ڪو قرض هو، جو لاهڻ ضروري هو. اصل ۾ ادبي سنگت سنڌي اديبن جي فڪري سِکيا گهر جو ڪردار ادا ڪري رهي هئي، ۽ هي ڪتاب نوجوان سنڌي اديبن کي ادب، جماليات، ادبي تحريڪن ۽ نظرين جي تسلط بابت معلومات ڏيڻ جو ڄڻڪ مددي ڪتاب هو.
ڪتاب ڪيترو چڱو آهي يا نه آهي؟ ان تي ڳالهائڻ جو حق مون کي نه آهي. مون کي بس ايتري ڄاڻ آهي ته جڏهن بنيادي انساني حقن کي سوڙهو ڪندڙ حالتون اسان کي وڪوڙي ويون هيون ۽ آئون رياستي جڪڙ ۾ هئس، تڏهن هي ڪم قيد خاني جي ڪوٺڙين مان سِرجي نڪتو. منهنجي لاءِ اعزاز جي ڳالهه هئي ته سائين جويو صاحب جنهن جي تنقيدي راءِ کان وڏا وڏا اديب گهٻرائيندا هئا، هن ڪتاب لاءِ ٻارهن صفحن جو تفصيلي تعارف لکيو. جڏهن تعارف لکجي آيو ۽ مون ڏڪندڙ هٿن سان پڙهڻ شروع ڪيو ته هيڪر هيبت ۾ پهريون پئراگراف به پڙهي نه پيو سگهان جو سمجهان پيو ته سائينءَ پڪ سان ناپاس ڪيو هوندو ... پر هي ڇا؟ جڏهن ڪنبڻي گهٽي، اکرن ٽپا ڏيڻ بند ڪيا ۽ قطار ۾ ٿي بيٺا ته دل اُڇل کاڌي. مون پهريون پئراگراف چار پنج ڀيرا پڙهيو، سائين ڇا لکيو هو، ”تنقيد نگاري ـ ارتقائي جائزو“ پنهنجو تعارف پاڻ آهي. ان جي پهرين جملي کان ۽ پهرين عنوان جي مضمون پڙهڻ سان ئي ڪتاب جي پهچ ۽ گـهرائيءَ جو اندازو ٿي وڃي ٿو، ۽ دل ۾ زوردار اتساهه جاڳي ٿو ۽ اُميد اُڀري ٿي ته اڳتي پڙهڻ سان ان مان ڪا املهه ڳالهه معلوم ٿيڻي آهي ــــ ۽ ان جي تلاش ۾ پڙهندڙ پنهنجي من کي اُڌمجندو، ڪتاب کي اڳتي ۽ اڳتي پڙهندو محسوس ڪري ٿو.“
سائينءَ لکيو ”جيلن ۾ رهي اسانجا بهادر جوان اهڙا سڀ پرين سهڻا ۽ سالم ڪتاب لکي سگهن ٿا، ان دل افروز حقيقت مان اسين انهن جا مائٽ، استاد ۽ ساٿي گهڻيئي سبق سکي سگهون ٿا ـ“ هيءَ اسانجي وڏڙن جي ٻاجهاري طبيعت ئي ته آهي جو اسانجي ڪوتاهين ۽ ڪمزورين کي ڏاڍي پيار سان مضبوط ۽ درست ڏسا طرف وڌائين ٿا. مون کي خبر آهي ته منهنجي ڪم ۾ ڪچايون هيون. نيٺ به هڪ محدود ماحول ۾ وڏين لائبررين جو ڪم ته ڪونه ٿي سگهندو!
ٻار کي رڳو لٺ بردار رهنمائي نه ٿي گهرجي، جيئن اسڪولن ۾ يا گهرن ۾ استاد يا والد صاحب ڪندا آهن ــ پر انهن کي پيار، شفقت ۽ ممتا به کپي جيئن ماءُ، ڏاڏو، ڏاڏي، يا ناني ڏيندي آهي، جيئن سائين ابراهيم جويو ڏيندو آهي. ڪيترو نه عجيب محسوس ٿيو هئم ــ ’تعارف‘ پڙهڻ کان اڳ مان جويي صاحب جي هيبت ۾ آيل ٻار وانگر هئس، جيئن ڪو ٻار اسڪول جي هيڊ ماستر کان ڊنل هوندو آهي، پر جڏهن پڙهيم ته جويو صاحب شفقت ۽ ممتا جو پيڪرڏٺم.
بابا سائين ابراهيم جويي صاحب جو ايترو احترام ڪندو هو جو مون کي محسوس ٿيو ته هُو به جويي صاحب کي پنهنجو استاد سمجهي ٿو. هونئن به ابراهيم جويو صاحب عمر ۾ بابا کان نَـوَ (9) سال وڏو هو. هڪ ڀيري بابا چِٽن لفظن ۾ چيو، ”مان، رباني ۽ اياز جويي صاحب جي آڏو ڪُڇڻ جي جرئت نه ڪندا هئاسون!“ اها جويي صاحب لاءِ احترام ۽ علمي فوقيت جي اظهار جي حد هئي. ڪو ڏاهو پنهنجي جسم ۾ ڀلي ڪيترو به نحيف هجي، ان جي اصل طاقت سندس ڏاهپ ۾ هوندي آهي. ظاهر آهي ته ان جو فقط هڪڙو ئي مطلب آهي ته جويي صاحب جو دليل ۽ منطق ايترو زوردار هوندو هو جو ٻين وٽ جواب ۾ ان کان مضبوط دليل ڪونه ٿي رهيو. ۽ ٻي ڳالهه، جويي صاحب جيڪو اکر چيو سو ڄڻ ته آخري ڳالهه ۽ حڪم هو. مجال آهي جو ڪو اختلاف ڪري! سندس لهجو به سندس دليل وانگر مضبوط رهيو آهي. اها هن جي پنهنجي چيل ڳالهه ۽ دليل تي ويساهه جي حد هئي. ڪو ايئن نه آهي ته سائين ابراهيم جويو سخت گير يا ’هارڊ لائنر‘ رهيو آهي پر اهو سچ آهي ته هو سائين جي ايم سيد (1904ـ1995) ۽ ايم اين راءِ (1954ـ 1887) کان متاثر رهيو آهي. ايم اين راءِ پنهنجي علم، عمل ۽ غير لچڪدار طبيعت سبب مخالفن کي ٽوٽا چٻائي ڇڏيا هئا، جويو صاحب سندس ’ريڊيڪل ڊيموڪريٽڪ پارٽي‘ ۾ شامل ٿيو هو ۽ سندس ڪتاب ’هسٽاريڪل رول آف اسلام‘ جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ’اسلام جو تاريخي ڪارنامو‘ جي ٽائٽل سان (1945ع) ۾ ڪيو هئائين.
جوانيءَ ۾ سنهڙو، سهڻو ۽ علمي طرح ٻين تي حاوي هي ڪردار ڪهڙين حالتن ۾ رچي راس ٿيو؟ تازو ئي سندس آٽو بايو گرافيءَ جون ڪجهه قسطون هڪ اخبار ۾ شايع ٿيون آهن. جويي صاحب کي سمجهڻ لاءِ هڪ نظر سندس نظرياتي رهبر ايم اين راءِ تي وجهڻ به ضروري آهي. ايم اين راءِ جو سڄو نالو نريندر ناٿ هو. بنگال جي هڪ ماستر جو پٽ هو. جوانيءَ ۾ سندس ملاقات مشهور بنگالي انقلابي جِتندر ناٿ مُڪرجي سان ٿي، ۽ ان جي رنگ ۾ رڱجي ويو. 1907 کان 1914 تائين سندس انقلابي پارٽيءَ ۾ ڪم ڪيائين. ان دوران ٻه ڀيرا گرفتار ٿيو. پهرين مهاڀاري لڙائيءَ جي شروع ۾ غدر پارٽيءَ ۾ شامل ٿيو ۽ جرمنيءَ مان هندستان ڏانهن هٿيار آڻڻ جي ڪوششن ۾ حصو ورتائين. ناڪام ٿيو ته پهرين چين ۽ پوءِ آمريڪا هليو ويو. اتي ڪميونسٽ تحريڪ ۾ سرگرم ٿيو، ان حد تائين جو ميڪسيڪو ۾ ڪميونسٽ پارٽي منظم ڪيائين ۽ ڏکڻ آمريڪي رياستن ۾ ڪميونسٽ نظرين جو پرچار ڪيائين.
روسي انقلاب جي اڳواڻ ڪامريڊ لينن کيس سوويت يونين گهرايو، بين الاقوامي ڪميونسٽ تحريڪ جي شرقي شعبي جو آرگنائيزر مقرر ڪيو ۽ چين ۾ ڪميونسٽ پارٽيءَ جي تنظيمڪاريءَ لاءِ موڪليو. 1918 ۾ هن جا بين الاقوامي ڪميونسٽ تحريڪ سان اختلاف ٿي پيا ته ڌار ٿي ويو. سندس خيال هو ته مارڪسزم ۾ سائنس ۽ فلسفي جي بدلجندڙ تصورن جي بنيادن تي تبديلون ڪرڻ کپن. ايم اين راءِ جرمني ۽ فرانس کان ٿيندو پندرهن سالن کان پوءِ لِڪ چوريءَ هندستان پهتو. 1931 ۾ پڪڙجي پيو، ڪانپور ۾ مٿس ڪيس هليو جنهن ۾ ڇهه سال سزا مليس. 1936 ۾ ڪانگريس ۾ شامل ٿيو پر ٻي مهاڀاري لڙائيءَ جي شروعات مهل اتحادين جي حمايت سبب ڪڍيو ويو. عمر جي آخري حصي ۾ نئون فلسفو Redical Humanism ڏنائين. ان فلسفي جو نعرو هو ”انسان هر شئ جو بنياد آهي“. پر سندس اهو نظريو مقبول نه ٿيو، شايد انڪري ته کيس ان نظريي تي گهڻو ڪم ڪرڻ جو موقعو نه مليو.
ايم اين راءِ 1887 ۾ ڄائو هو، جويو صاحب 1915 ۾ ڄائو، يعني ايم اين راءِ عمر ۾ 33 سال وڏو هو. خود جويو صاحب 1940 ۾ BT ڪرڻ لاءِ ممبئي ويو