ابراهيم جويو

هو. انهن ئي ڏينهن ۾ هُو ايم اين راءِ سان ملاقاتي ٿيو هو. ان وقت جويو صاحب فقط ويهن سالن جو نوجوان هو ۽ ايم اين راءِ 53 سالن جو تجربيڪار انقلابي. ٻنهي جي وچ ۾ هڪ پوري پيڙهيءَ جو فرق هو پر ڪا به پيڙهي وڇوٽي ڪونه هئي. ايئن هڪ نسل پنهجو سڄو تجربو ۽ علمي نچوڙ ٻئي نسل تائين پهچايو.
جويو صاحب 1941 ۾ سنڌ موٽي آيو، سنڌ مدرسي ۾ اسسٽنٽ ماستر مقرر ٿيو ۽ سائين جي ايم سيد سان قربت ۾ رهيو، جيڪو اڳ ئي جويي صاحب جي ٻالپڻي کان مٿس مهربان هو. ايئن جويي صاحب ۾ ايم اين راءِ ۽ سائين جي ايم سيد جهڙيون ٻه اثر انگيز شخصيتون تحليل ٿي ويون. انڪري مون جويي صاحب کي هڪ مدلل عوامي دانشور جي روپ ۾ ئي ڏٺو آهي جيڪو سنڌ ۽ سنڌ جي ماڻهن، سنڌي ٻولي ۽ اعليٰ نظرين ڏانهن رهنمائي ڪندو آهي. اهو ئي سبب آهي جو سنڌ جو روشن خيال سڄاڻ طبقو جنهن ۾ اديب، استاد ۽ شاگرد شامل آهن سندس شخصيت جي سحر ۾ ايندا ويا. اڄ سنڌ ۾ جيڪي به ڪي ٻه چار غير تڪراري ۽ آدرشي شخصيتون آهن، سائين ابراهيم جويو انهن مان هڪ آهي.
... ۽ وري، جويي صاحب علم، ادب، تنقيد، ۽ سياسي سوچ جا جيڪي مئخانا پلٽيا انهن مان هڪ نئون ذهين نسل اڀريو آهي. جيتوڻيڪ، هاڻي روايتي انقلاب جا رستا بدلجي ويا آهن پر وقت جا رستا ڪڏهن به بند گهٽيون نه ٿيندا آهن. نئون ذهين انقلابي نسل جمهوريت جي راهه تي هلي رهيو آهي، پر جنهن صورت ۾ هاڻوڪي جڏي جمهوريت درد جون درمان ڪونه پئي ڪري، ڪير ٿو ڄاڻي ته وقت هن منجهيل ماحول مان ڪڏهن ۽ ڪهڙو رستو وٺندو ۽ جويي صاحب سميت ٻين استادن ۽ رهنمائن جا تيار ڪيل شاگرد ڪيئن ۽ ڪيڏانهن رهنمائي ڪندا!
منهنجو هي ادبي استاد جيڪو 13 آگسٽ 1915 تي لَڪي (جبل) ويجهو آباد ڳوٺ ۾ ڄائو، سنڌ مدرسي، سنڌي ادبي بورڊ، ٽِه ماهي مهراڻ، ڊائريڪٽوريٽ آف ايجوڪيشن، سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورد، بيورو آف ڪريڪيولم، سنڌي ادبي سنگت، سنڌي اديبن جي سهڪاري سنگت، سنڌ فرينڊس سرڪل، ٿياسافيڪل سوسائٽي، سرونٽس آف سنڌ سوسائٽي، سنڌ ايجوڪيشن ٽرسٽ ۽ ٻين کوڙ ادارن سان واسطي ۾ رهيو آهي ۽ ايترو ڪجهه لکيو ۽ ترجمو ڪيو، يا ايڊٽ ڪيو اٿائين جو اڄ جا نوجوان ايترو پڙهي ڪونه ٿا سگهن.
ڳالهه ڊگهي نه ٿئي، پر سائينءَ جي علمي ۽ سياسي استادن جا نالا ته پڙهو: جي ايم سيد، ايم اين راءِ، علامه عمر بن محمد دائود پوٽو، ڊاڪٽر گربخشاڻي، ڀيرومل مهرچند آڏواڻي ۽ منگهارام ملڪاڻي. هن پس منظر ۾ ابراهيم جويو صاحب جو باهمت ۽ پرفيڪشنسٽ ٿيڻ لازمي هو. جڏهن مون سائينءَ کي پنهنجي ڪتاب ’تنقيد نگاري ـ ارتقائي جائزو‘ لاءِ تعارف لکڻ جو عرض ڪيو ته جويي صاحب فقط هڪ شرط رکيو، ”زير زبر پيش جو سخت خيال رکيو ويندو!“ ان زماني ۾ هينڊ ڪمپوزنگ ٿيندي هئي، جنهن ۾ زيرن زبرن جو بندوبست ڪونه هوندو هو. پر سائينءَ جو حڪم ڪيئن ٽري؟ اسان بٽرن تي روٽرنگ قلم سان زيرون زبرون ڏنيون. ان مشق ۾ مون به ڪوشش ڪري پنهنجين تحريرن ۾ زيرون زبرون ڏيڻ شروع ڪيون. واقعي! زير ۽ زبر جي فرق سان معنيٰ ئي بدلجي وڃي ٿي.
ياد اٿم، سائين جي ايم سيد جي سڏ تي سن ۾ 8ـ جولاءِ، 1988 تي ’سنڌ قومي اتحاد‘ جي قيام لاءِ هڪ وڏو ميڙ ٿيو هو. هر هڪ سياسي ڌر ۽ فردن کي سڏيو ويو هو. انهن جا خاص نمائندا ۽ دانشور حضرات اچي مِڙيا هئا. سائين جي ايم سيد پاڻ ان گڏجاڻيءَ جو روح روان هو. رسول بخش پليجو، ابراهيم جويو، ممتاز ڀٽو، حفيظ قريشي (سينيئر)، الهي بخش سومرو، محمود هارون، حميد جتوئي، اعجاز جتوئي، جمال ابڙو، تنوير عباسي، حميده کهڙو، غلام حسين رنگريز، تاج جويو، عبالواحد آريسر، ڄام ساقي، امداد چانڊيو (ڊي ايس ايف)، بشير قريشي، ايڊووڪيٽ رشيد رضوي، غلام عباس رضوي ۽ ٻيا ڪل اَسي (80) ڄڻا ان ميٽنگ ۾ شريڪ ٿيا هئا. ڪنهن ڪنڊ پاسي ۾ هي فقير به ويٺو هو. سڄي سنڌ جو شعور هڪ هنڌ جمع هو. ڪن ڌرين جو چوڻ هو ته ”هي سنڌي ماڻهو آهن، پاڻ ۾ اصل ڪونه ٺهندا ... خدا خير ڪري ڪو جهيڙو جهٽو نه ڪري وجهن!“ پر خير ٿي ويو. سائين جي ايم سيد جهڙي شخصيت جي آڏو ڪير تڪرار جي همت ڪري ٿي سگهيو!؟“
جيستائين مون کي ياد اچي ٿو: اڳواٽ تيار ڪيل متن پڙهيو ويو هو، پوءِ بحث لاءِ ايوان کي دعوت ڏني وئي. ڊرافٽ سٺو تيار ڪيل هو، پر سياسي دانشورن ان مان به باريڪ نقطا ڳولي ڪڍيا، ”هيئن نه، هونئن لکو! ... سنڌ قومي اتحاد نه، سنڌي قومي اتحاد لکو ! هي فقط سنڌين جو اتحاد هئڻ گهرجي، ان ۾ غير سنڌين کي شامل نه ڪجي! ... سنڌي ڪير آهي؟ وصف طئي ڪيو!“ مون ڏٺو ته سڀ دانشور سائين جي ايم سيد واري ڊرافٽ سان متفق هئا، جيڪڏهن ڪنهن کي ٿورو گهڻو اختلاف هو ته اهو به سائينءَ جي رعبدار شخصيت جي آڏو ڪُڇي نه پيو سگهي. هڪڙو اختلاف رسول بخش پليجي صاحب جو هو ته ’سنڌ‘ ۽ ’سنڌي‘ وارو معاملو درست ڪجي ۽ ٻيو اختلاف تڏهن نظر آيو جڏهن سائين جي ايم سيد سڀني حاضرين تي نظر وجهي پڇيو، ”اڃا ڪنهن کي ڪجهه چوڻو آهي؟“ تڏهن سڀ خاموش ٿي ويا پر ابراهيم جويو صاحب ڳالهائڻ لاءِ سنڀريو. سائين جي ايم سيد کي شايد ڳالهه نه وڻي جو هلڪي ڪاوڙ سان چپن ۾ ڪجهه ڀُڻڪيو. منهنجي لاءِ ٻئي سائين محترم آهن، انڪري بس! ايئن ٿو لکان ته سائين جي ايم سيد کي خدشو هو ته جويي صاحب جو دليل موجوده ذري گهٽ هڪراءِ ماحول ۾ نئون بحث ڇيڙي سگهي ٿو. جويي صاحب پنهنجي ڳالهه جرئت سان ڪئي پر سائين جي ايم سيد ڏاڍي حڪمت سان پاڻ ئي ان دليل کي رد ڪري ڇڏيو. مون اها سڄي ڪارروائي ڪنهن اٽڪل سان ٽيپ رڪارڊر ۾ رڪارڊ ڪئي هئي، توڙي جو منتظمين پاران سختيءَ سان منع ٿيل هئي. مون نه ٿي چاهيو ته هيءَ تاريخي گڏجاڻي ’بي آواز‘ گم ٿي وڃي. اها ڪيسيٽ مون وٽ ڪيئي سال محفوظ هئي، هاڻي نه ٿي لڀجي.
جويي صاحب سان پوءِ به ملاقاتون ٿينديون رهيون، ڪڏهن ڪنهن ادبي تقريب ۾، ڪڏهن سائينءَ جو ڪو ليڪچر ته ڪڏهن آئون سائين جي گهر تي حاضري ڀرڻ ويندو رهيو آهيان، ٻنهي پاسي ڪتابن جا ڪٻٽ ۽ وچ ۾ سائينءَ جي کٽ، ڀر ۾ ننڍي ٽيبل، مهمانن لاءِ چند ڪرسيون. جيڪو آيو، سائينءَ جي مئخاني مان علم جي سُرڪين سان گڏ چانهه جا ڍُڪ ضرور ڀريندو ... ٻاهر نڪرندو ته ڀائيندو محبت جي موتين جا جهول ڀري نڪتو آهي.
مون ڪنهن هنڌ، آڪسفورڊ ڪنسائيز انگريزي ـ سنڌي ڊڪشنريءَ جي حوالي سان سائينءَ سان ملاقات جو ذڪر ڪيو آهي. سائينءَ جي ٻاجهاري ڪاوڙ دعائن جي برابر! اٺن سالن کان پوءِ جڏهن ڊڪشنري تيار ٿي، ۽ مون ڊڪشنريءَ جي ڪاپي سان گڏ سائين کي لانچنگ ۾ شامل ٿيڻ جي دعوت ڏني ته سندس چهري تي بي انتها خوشي هئي، توڻي جو اڃا تازو دل جي تڪليف مان گذري گهر آيو هو. چيائين ”چوڌاري خوشين جون خبرون پيون اچن، هاڻي هيءَ خوشيءَ جي هيءَ خبر به ملي آهي ... آئون ڇو نه ايندس ... آئون اکين سان ايندس!.“
ج�