اخلاقي صورتحال

اخلاقي صورتحال
سنڌ جي عام ماڻهن بابت مٿي ڄاڻايل صورتحال ڪتابي حوالن جي محتاج نه آهي، اهو هڪ تسلسل آهي جيڪو اڄ تائين ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ زنده سلامت آهي ۽ ان ۾ ڪا وڏي ڦير ڦار ڪونه آئي آهي. مون چوريءَ جي عادت جو ذڪر ڪونه ڪيو. ان خرابيءَ جو اتهاس ۾ ڪو سياسي سبب هجي يا نه هجي، مال جي چوري سنڌ ۾ هڪ هـُـنر رهيو آهي ۽ ان جون باقاعدي پاٿاريون موجود رهنديون آهن.
ايڇ ٽي سورلي سنڌين جي خوش طبع هجڻ جا ڪجهه حوالا ڏنا ۽ ڪجهه خرابين جو حوالو 1641ع جي پس منظر ۾ ڏنو آهي. جنهن ۾، "هڪ مذهبي خيالن وارو انگريزء ٺٽي ۾ بد اخلاقي ۽ "چالوء عورتن جي بي شرمائي ڏسي دنگ رهجي ويو هو. ماڻهو ڳڙ ۽ کارڪن مان شراب ٺاهي پيئندا هئا. ڀنگ جو نشو ته عام هو جيڪو فقيرن ۽ جوڳين کان وٺي خوشحال طبقي جي ماڻهن لاءِ هڪ جهڙو پر لطف ۽ دلپسند هو. سنڌي ماڻهن ۾ تفريح جو روشن پهلو ڪچهريون، کل ڀوڳ، چرچا، راڳ، وڄائڻ به هو پر هـُـو بداخلاق ناچڻين ۽ کدڙن جو ناچ ڏسڻ جا به شوقين هئاء.. سڀ کان صحتمند تفريحون ملهه ملاکڙو ۽ راڳ هو. ۽ غالباً سڀ کان ڏکوئيندڙ ادارو اوتارن ۽ مڪانن جو هو، جيڪي ڳوٺ ڳوٺ ۾ پيرن جي درگاهن تي قائم هئا. مذهبي لحاظ کان مسلمانن جون عيدون ۽ هندن جا وڏا ڌرمي ڏينهن وڏين رونقن جا ڏينهن هئا. اهي سماجي ميل ميلاپ، سوکڙين جي ڏيڻ وٺڻ، ٽهڪ ڏيڻ جا لازمي موقعا هئا. ننڍا ننڍا ڏڻ ۽ مندرن جا وڄندڙ گھنڊ گھڙيال هـ؛ـندن لاءِ ۽ مسلمانن لاءِ درويشن جون درگاهون ۽ اتي سومر، سائو سومر، جمعرات ۽ جمعي تي وڄندڙ ڀيرون، ڌمال ۽ سماع ڄڻڪه الله سان ناتو جوڙڻ جا سڏ هئا. هي درويش هندو مسلمان جي ڦير بدران خالق ۽ مخلوق جو رشتو سمجهائي رهيا هئا ۽ هڪ ٻئي وقت هندن ۽ مسلمانن وٽ عزت جوڳا هئا. ٻئي پاسي حڪومت جي اثر هيٺ هلندڙ مسجدون ۽ فتوائون هيون جيڪي تصوف واري فلسفي جي ڪاٽ ۾ مصروف هيون.
روزگار جي حوالي سان اسان چئي سگھون ٿا ته ڀٽائي صاحب جو دور مجموعي طور تي ڌنارڪو زرعي سماج هو، جنهن تي هڪ ئي وقت ڪلهوڙا، مغلن جا نواب ۽ يورپي واپاري لوڪ پنهنجن گماشتن ۽ دلالن سان مسلط هئا. زراعت به ڀاڳ جي روزي! انڪري عام ماڻهو ڄڻڪه ڏهاڙيءَ جو مزدور هو، ڪو پورهيو هٿ لڳي ويو ته اهو ڪري ڇڏيو، ڪا مزوري ملي ته اها ڪري ڇڏي، اڄ کاٽي، سڀاڻي کيت، اڄ ونگار، سڀاڻي کڏن کوٻن ۾ ڄار وجهي مڇي جهلي پيا وڪڻدا. ڪنهن مهل ڏسو ته گاهه پٺي جي چڪر ۾، ڪنهن مهل مال جي پويان، ڪنهن ويل ڪاٺيون پيا ڪندا ته ڪڏهن ڪجهه ٻيو، ڪجهه به ڪونه سـُـجهندن ته وڃي خفتين وارا ڪم ڪندا ۽ جوئا ۽ شرطن ۾ پوندا.