ادب، ثقافت ۽ جمهوريت ڪانفرنس

30 نومبر 1995ع
ادب، ثقافت ۽ جمهوريت ڪانفرنس

اڄ اسلام آباد ۾ دنيا جي 100 ملڪن مان 600 چونڊ ڏانهن جو ميڙاڪو آهي، ان عالمي ادبي ڪانفرنس جو موضوع رکيو ويو آهي ”ادب، ثقافت ۽ جمهوريت.“ اهي ٽيئي شعبا اهڙا آهن جو اهي پاڻ ۾ ”تند، ڪٽارو ۽ ڪنڌ“ جهڙو رشتو رکن ٿا جيڪي پاڻ ۾ پرچيل هئڻ گهرجن! جيسين انهن جو پاڻ ۾ ناتو ڳنڍيل هوندو ماڻهوءَ جي ڪائنات هڪ ئي رهندي پر ايئن ڪٿي آهي؟
ڪالهه تائين انهن ٽنهي اهم شعبن جي جيڪا تشريح ڪئي ويندي هئي، اها اڄ رڳو ڪتابن ۾ لکيل رهجي وئي آهي. سچي ڳالهه اها آهي ته ماضيءَ ۾ رياستي ادارن ادب جي اوسر کي ملڪ دشمني سمجهي هر تخليقي اداري ۽ فرد کي سي آءِ ڊي وارن جو ٽارگيٽ بڻائي ڇڏيو هو ته ان سان ملڪ ۾ مزاحمت جا جيوڙا اهو ايوب خان ۽ ضياءُ الحق جو ئي مارشل لائي دور هو جڏهن سنڌ ۾ اديبن جي تربيت ڪندڙ ادارو سنڌي ادبي سنگت (جنهن کي اڪثر سنڌي سندي اديب پنهنجي ماءُ سمجهندا آهن) سخت عتاب هيٺ آيو. تخليقڪار ڏاڍين ڏکين حالتن ۾ گڏجي پنهنجيون تخليقون تنقيد لاءِ پيش ڪري هڪٻئي جي تخليقي تربيت ڪندا هئا. هي اهڙو چڱو ڪم هو، جيڪو حڪومت کي پاڻ ڪرڻ کپندو هو پر اهو سنڌي اديبن ڪيو ۽ واهه جو ڪيو! توڻي جو سي آءِ ڊي جي صاحبن ( جن کي ڪي اديب ڀائر ”چاچي جا پٽ“ چوندا هئا) کين ڏاڍو هيسائيو ۽ گڏجاڻين جا ٿاڪ پٽايا.
رياستي جبر ڪندڙن کي ان مهل شايد احساس ئي ڪو نه هو ته هو جيترو جبر ڪري رهيا آهن ۽ جيترو ظلم ٻاري رهيا آهن، اهو تخليقي ادب جي سرگرمين کي اڃا جلا بخشي رهيو آهي ۽ تخليقڪار معاشري جي ڪرب، ايذاءَ ۽ اڌمن ۾ ٻڏي امن ۽ روشنيءَ جو شاهڪار مزاحمتي ادب سرجڻ لڳا آهن. سنڌيءَ ۾ اهڙو طاقتور ادب شايد ان جبر جي ڪري ئي پيدا ٿيو جو دنيا جي ڪنهن به شاهڪار ادب سان ان کي ڀيٽي سگهجي ٿو.
ان ادب جنهن سياسي هلچل مان اتساهه ورتو، جڏهن اها پاڻ ئي دٻجي وئي ته تخليقي ادب بدران تحقيقي ۽ تنقيدي ادب پيدا ٿيڻ لڳو. شايد ايئن ئي ٿيندو آهي ته هر ويڙهه کانپوءِ ان ويڙهه ۽ ان جي اثرن جو تجزيو ٿيندو آهي. ڪو ايئن به ناهي ته مزاحمتي ادب سرجڻ بند ٿي ويو آهي، سماج تي شيطاني قوتن جي گرفت اڃا قائم آهي، اڃا به ايئن چئجي ته شديد ٿي وئي آهي. ان ڪري مزاحمتي ادب برابر سرجي رهيو آهي. پيپلز پارٽي جنهن کي عوام مان ۽ جنهن مان عوام کي اميدون آهن، ٻئي ان صورتحال تي حيران آهن ته آخر اها شيطاني گرفت ڪيئن ڍري ٿيندي؟ پر هڪ ڳالهه واضح آهي ته اڄوڪو مزاحمتي ادب فقط دهشتگردن جي ئي خلاف نه آهي پر انهن رياستي طاقتن جي خلاف به آهي، جيڪي اکيون پوري سڪن سان گڏ ساونبه ساڙي رهيون آهن، جيڪي ڪرپشن جي ڌٻڻ ۾ ڳچيءَ تائين گتل آهن ۽ طاقت جي نشي ۾ ڪيئي حدون اورانگهي ويون آهن.
ادب آسمان مان نه، زمين مان ڦٽندو آهي. جهڙا ٻج پوکيل هوندا، تهڙو ئي ڦل لهندو. ثقافت محض اجرڪ، رلي ۽ هوجمالي جو نالو نه آهي. پاڪستان جي ثقافت ۾ ڪلاشنڪوف، هيروئن، رشوت، هٻڇ، منافقت، ڌاڙا ۽ الائي ته ڪهڙا ڪهڙا زهر شامل ٿي چڪا آهن. ڳالهه تڏهن آهي جڏهن دنيا جي ڇيڙن کان آيل ڏاها اسان کي اهو ٻڌائين ته ان زهر جي دوا ڪئين ٺهندي؟ اجرڪ ۽ گج، جنڊي ۽ ڪاشي ته واقعي سهڻا هنر آهن، انهن جي تعريف ته هر ڪو ڪندو پر موت جو ڪاروبار هن ثقافت مان ڪيئن ختم ٿئي؟ نفرتون، ويڇا ۽ بد ڪرداري ڪيئن ختم ٿئي ۽ هن ڊٺل سماج جي ٻيهر اڏاوت ڪيئن ٿئي؟ اهو ٻڌايو!
سياسي حڪومت چوي ٿي ته حل جمهوريت ۽ جمهوري قدرن جي مضبوطي ۾ آهي. حڪومت غلط ڪو نه ٿي چوي پر عوام اڃا تائين جمهوريت جو ڦل نه چکيو آهي. اهو ميوو ڪڏهن لهندو ۽ ڪڏهن ان جو سواد محسوس ڪبو؟ هي سوال فقط حڪومت کان نه آهي، اهو ئي سوال حزب اختلاف کان ۽ هر ان ماڻهو کان آهي. جيڪو ٻنهي ڌرين مان ڪنهن هڪ سان گڏ بيٺل آهي يا ماڳهي بقول فيض اڃا ”نه هن صف ۾ آهي ۽ نه هن صف ۾، ۽ چپ چاپ بيٺو ٻنهي کي تڪي رهيو آهي.“
بي شڪ مسئلن جو حل جمهوريت ۾ آهي پر پاڪستان جو عوام اڃا تائين جمهوري جو نالو ٻڌي چپ چٽي رهيو آهي، نه حل مليو آهي ۽ نه ڦل! جمهوريت رڳو پاڪستان جو مسئلو ناهي، ان ڪري دنيا جا ڏاها ”جمهوريت، ثقافت ۽ ادب“ جي ٽڪنڊي کي سمجهڻ ۽ سمجهائڻ جي هڪ ڀيرو وري ڪوشش ڪندا. شايد ان حوالي سان ڪو نئون نڪتو سوچڻ لاءِ اڀري اچي! شايد ڪو اها به ڳالهه چوي ته دنيا کي سڌارڻ لاءِ ادب، ثقافت ۽ جمهوريت جو وظيفو سڄي دنيا کي گڏجي پڙهڻ گهرجي ۽ ان سلسلي ۾ عملي اپاءَ به ڪجن! پر اها ڳالهه ته ديمقراطيس کان افلاطون ۽ اڄ تائين هر ڏاهو چوندو پيو اچي! هيءَ ڪانفرنس في الحال ان خيال کي هڪ ڀيرو ٻيهر هٿي ته ڏيئي ويندي پر پوءِ ڇا ٿيندو؟ في الحال، شايد جمهوري، ثقافت ۽ ادب جي ان ٽڪنڊي رشتي جي اهميت جي احساس جي تجديد ئي هڪ وڏي لاڀائتي ڳالهه آهي.
پاڪستان ۾ اديبن جي عالمي ڪانفرنس سان جوهي ۽ ننگرپارڪر ۾ ويٺل گاجي ڪنڀار ۽ نواز کوسي جي صحت تي ڪو به اثر ڪو نه پوندو، انهن کي ته خبر ئي ڪو نه هوندي ته دنيا جا چونڊ ڏاها عقل ۽ ڏاهپون ڳالهيون ڪرڻ سندن ملڪ ۾ پهتل آهن، پر اها به وڏي ڳالهه آهي جو پاڪستان ۾، خاص ڪري اسلام آباد ۾ ڪي ”عقل جون ڳالهيون“ هڪٻئي کي ٻڌايون وڃن. اها ٻي ڳالهه آهي ته هن بي حس دنيا جون سٺيون ڳالهيون، عقل ۽ امن جون ڳالهيون هاڻي عام جلسن ۾ سائونڊ پروف ڪانفرنس هالن ۾ ٿينديون آهن ۽ عقل وارا جڏهن ڪانفرنس هال مان ٻاهر نڪرندا آهن ته اهي علم ۽ دانش جون ٻڌل ڳالهيون عوام کي ٻڌائڻ بدران هڪٻئي کي ٻڌائيندا آهن. هو پڙهيلن کي پڙهائيندا آهن. ڪيڏو نه چڱو ٿئي جو دنيا جي ڏاهن جون ڏاهپ ڀريون ڳالهيون بنا ڪاٽ ڪوٽ ۽ سينسرشپ جي ٽيليويزن تان عوام تائين پهچايون وڃن.
هن ڪانفرنس جي حاصلات ڇا ٿيندي؟ في الحال سٺيون اميدون آهن پر سڀ کان چڱي ڳالهه اها ٿي آهي ته اڪيڊمي آف ليٽرز ان موقعي تي يا ان موقعي جي بهاني سان پاڪستان جي ڪلاسيڪل شاعرن جو ڪلام گڏيل قومن جي ڇهن ٻولين ۾ ترجمو ڪيو آهي. ڪانفرنس ڪرڻ کان وڌيڪ، اڪيڊمي آف ليٽرز اهو ڪم ڪرڻ تي مبارڪ جي حقدار آهي. جڏهن اسان چئون ٿا ته اسان جو ڪلاسيڪل ادب دنيا جي وڏي کان وڏي ۽ عظيم ڪلاسيڪل ادب کان گهٽ نه آهي ته پوءِ ان جو تائيد ڪرڻ وارو ڪير آهي؟ فقط اينميري شمل، ڊاڪٽر سورلي، ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ.... ۽ بس؟ ڀلي ته ٻين ٻولين جا ڏاها به سنڌو ماٿريءَ جي ميدانن پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان جي مٽيءَ جي ڏاهپ جو سواد چکن ۽ پنهنجي راءَ ڏين!
اڪيڊمي آف ليٽرز جي هيءَ بين الاقوامي ڪانفرنس پنهنجي جاءِ تي ! پاڪستان جون سڀ قومون اڃا تائين انهن ٺهرائن تي عمل ٿيڻ جون منتظر آهن، جيڪي گذريل سال تقريباً انهن ئي ڏينهن ۾ ”پاڪستان جي اديبن جي قومي اسيمبليءَ“ ٺهرائن جي صورت ۾ حڪومت آڏو پيش ڪيا هئا.