ارغون ترخان ۽ مغل

ارغون ترخان ۽ مغل



هي وچ ايشيا جي ترڪ نسل جون قومون آهن. اهي قبيلا امير تيمور جي شروعاتي دور وارين ڪاهن ۾ ساڻس گڏجي افغانستان پهتا. انهن جا پونئير پنهنجين حڪمرانين جي پوئين دور ۾ قنڌار ۽ هرات ۾ رهي پيا جتان سورهين صديءَ جي شروعات ۾ بابر بادشاهه (1530ع _ 1483ع) جي هلائن سبب کين اتان به تڏا ويڙهه ڪرڻي پئي . حڪومت ڪرڻ جو مزاج رکندڙ هي طبقو هاڻي افغانستان ڇڏي بلوچستان، سنڌ ۽ گجرات ڏانهن وڌڻ لڳو. نيٺ، 1521ع ۾ مراز شاهه بيگ ارغون سنڌ فتح ڪئي ۽ سنڌ مان سمن جي حڪومت ختم ٿي وئي .

سنڌ جا ماڻهو ارغونن کي ’پٺاڻ‘ چوندا هئا. انڪري جڏهن قنڌار جي حاڪم امير الزنون (قتل: 913هه 1507ع) جي فوجن بولان ۽ کيرٿر جي اتر ۽ اولهه کان سنڌ تي حملا ڪيا، تڏهن ماڻهن وٽ ’زُنوني پٺاڻن‘ جي حملن ۽ ظلمن جا داستان رهجي ويا.

سنڌ تي ارغوني ڪاهن کي فقط افغانستان جي پس منظر ۽ ڏسڻ مناسب نه ٿيندو . هي اهوئي زمانو آهي جڏهن بلوچستان ۾ رند ۽ لاشار وچ ۾ 30 سالن واري گهرو لڙائي هلي رهي هئي ۽ سنڌ ۾ ڄام نظام الدين (وفات: 914هه) کان پوءِ ڄام فيروز ۽ ڄام صلاح الدين جو تخت کان تڪرار شروع ٿيو. ٻين لفظن ۾ افغانستان، بلوچستان ۽ سنڌ ٽيئي ملڪ گهرو لڙائين جو شڪار هئا. ان صورتحال ۾ ارغونن سنڌ ۽ بلوچستان تي قبضو ڪرڻ جو ارادو ڪيو هو. بلوچستان ۾ چاڪر خان رند گهرو لڙائيءَ ۾ ارغونن کان مدد وٺي لاشار کي شڪست ڏيڻ واري حڪمت عملي شروع ڪئي، جڏهن ته گهرام خان لاشاريءَ سنڌ جي سمن سان قربت وڌائي. اهڙي طرح بلوچستان جي گهرو لڙائيءَ ۾ پٺاڻ ‎ ۽ سنڌي هڪٻئي جا مخالف ٿي پيا. ان پس منظر ۾ جڏهن اتر اولهه کان سنڌ تي حملا ٿيا تڏهن ساڳيا جنگي واقعا ماڻهن جي حافظي ۾ مختلف ڌرين جي وچ ۾ لڳل لڙائيءَ جا پڙاڏا بڻجي رهجي ويا. اڄ به نئه سيتا ۾ ويٺل ماڻهو هڪ دردناڪ جنگي واقعي جا تفصيل ٻڌائي چون ٿا، ”اها لڙائي زنوني پٺاڻ سان ٿي هئي جيڪا پٺاڻن هارائي.“ واهي پاندي ۾ ويٺل ماڻهو ساڳيو واقعي بيان ڪري چون ٿا، ”اها لڙائي رند ۽ لاشار جي وچ ۾ هئي جيڪا رندن هارائي.“ بهرحال، سنڌ جو بچاءَ ان وقت ڪمزور ٿيو جڏهن ڄام فيروز ڄام صلاح الدين کان حڪومت کسڻ لاءِ شاهه بيگ ارغون کان مدد وٺڻ جي واٽ ورتي. اهڙي طرح ارغونن کي بلوچستان ۽ سنڌ جي گهرو تڪراري مان وڏي مدد ملي وئي ۽ 1521ع ۾ سنڌ ارغونن جي هٿ ۾ اچي وئي. شاهه بيگ ارغون کي بابر بادشاهه سک سان ويهڻ نه ڏنو ۽ اهو حڪومت لاءِ هڻ وٺ ۾ جلدي ئي 930هه (1523ع) ۾ وفات ڪري ويو. هن کان پوءِ شاهه حسن ارغون 962هه (1555ع) ۾ وفات ڪري ويو . ان سان گڏ ارغوني دور پورو ٿيو ۽ ترخاني سلسلي جا سردار مغل گورنر طور حڪومت ڪندا رهيا.

نسلي سلسلو:

هن موقعي تي مغل، ارغون ۽ ترخان نسلي سلسلي ۾ ٿورو تفصيل سان وڃڻ مناسب ٿيندو. وچ ايشيائي قبائل ۾ هڪ طاقتور سردار ’تومنه قان‘ هو. ان جا ٻه پٽ مشهور ٿيا. قبل خان (مغل ) ۽ امير قچولاي. قبل خان (مغل) جي اولاد مان چوٿين پيڙهيءَ ۾ تموچين ’چنگيز خان‘ ( 624_ 562 هه مطابق 1227_ 1167 ع ) پيدا ٿيو. تولوي (مغولستان جو خاقان ) جا چار پٽ قوبلائي (قان چين )، منگُو، اريق بوقا ۽ هلاڪو خان (ايلخانان) هئا. هلاڪو خان 654هه کان 663هه (1256 کان 12565ع) تخت ٿي رهيو. ان جو پوٽو ارغون خان (الخان چوٿون 683هه (مطابق 1284ع کان 1291ع) هو. ارغون خان جو پڙپوٽو ’امير اڪو تيمور‘ هو. اتان کان ’ترخان‘ لقب شروع ٿيو. اهو لڳ ڀڳ 736هه (1335ع) کان پوءِ جو وقت آهي. امير اڪو تيمور جا ٻه پٽ هئا: امير اتلمش ۽ امير شڪل بڪ. امير اتلمش کان ترخان سلسلو هليو ۽ ان جي ڇهين پيڙهيءَ ۾ مرزا عبدالعلي (مرزا عيسيٰ خان ترخان اول جو پيءُ ) ٿيو. جڏهن شاهه بيگ ارغون قنڌار کان سويءَ ۾ آيو، ان وقت مرزا عيسيٰ خان عبدالعلي (شايد عيسيٰ خان جو پيءُ) جي استقبال لاءِ موجود هو. شاهه بيگ سبي فتح ڪري سبيءَ تي مرزا عيسيٰ کي جيڪو سندس وڏن اميرن مان هو، مقرر ڪري پاڻ قنڌار موٽي ويو (ترخان نامو ).

هوڏانهن، امير شڪل بڪ جي نائين پيڙهيءَ ۾ امير حسن بصري حاڪم تي گذريو آهي. امير حسن بصري جو پٽ امير الزنون ارغون (قنڌار، دوار ۽ بست جو حاڪم ) شيبانيءَ واري جنگ (913 هه، مطابق 1507ع) ۾ قتل ٿيو. اميرالزنون جو هڪ پٽ سلطان محمد 895 هه (1490ع) ۾ جلوگير ۽ بولان لڪ وٽ بيبي نانيءَ واري جنگ ۾ دولهه درياهه خان هٿان قتل ٿيو هو. ٻئي پٽ مرزا شاهه بيگ ارغون 927 هه (1521ع) ۾ سنڌ فتح ڪئي ۽ 930هه (1523ع) ۾ وفات ڪري ويو. ان کان پوءُ مرزا شاهه بيگ ارغون حڪومت ڪئي، دهليءَ جي مغل سرڪار آڏو آڻ مڃڻ بعد 962هه (1555ع) ۾ وفات ڪري ويو. ان سان گڏ ٺٽي مان ارغوني دور ختم ٿي ويو ۽ ترخانن جو دور مغلن جي حاڪميت هيٺ شروع ٿيو. ترخانن جو پهريون حاڪم مرزا عيسيٰ خان ترخان اول ٿيو، جنهن کي ارغون ۽ ترخان اميرن پنهنجو اڳواڻ تسليم ڪيو هو.