اسحاق انصاري

يپال ۾ سنڌي ڀِڪشو

سنڌ ۽ نيپال جو پاڻ ۾ ڪو پراڻو سنٻنڌ لڳي ٿو. گهڻا سال اڳ جڏهن آئون ساڌ ٻيلو گهمڻ ويو هئس، تڏهن مون کي ٻڌايو ويو هو ته ميرن جي صاحبي دوران (1823ع ۾) هڪ ساڌو بنکنڊي مهاراج نيپال کان هتي اچي ويٺو هو. نِيپال، هِماليه جبل تي تبت ۽ هندستان جي وچ ۾ آهي. اهڙي طرح اهو معلوم ٿئي ٿو ته 200 سال اڳ تائين نيپالين لاءِ سنڌ ياترا اهم هئي. بابا بن کنڊي نيپال موٽي نه ويو، پر سنڌ جا سيلاني هاڻي نيپال وڃڻ لڳا آهن.
چون ٿا ته هِماليه جي جهول ۾ هڪ وشال ڍنڍ هئي، جنهن جو پاڻي هڪ درويش شري منجُو سريءَ وڍ ڏيئي وهائي ڇڏيو. اها فقير جي مهرباني هئي يا نيپال جي ندين پنهنجي زور طاقت ۽ کاڌ (erosion) جي ذريعي پنهنجو رستو ٺاهي جبلن مان جند ڇڏائي؟ هِي ٻه جدا جدا سوچون آهن . سائنسي تشريح ڪيڏي به خوبصورت ڇو نه هجي، ڏند ڪٿائون وڌيڪ دلچسپ ٿين ٿيون ، ڇو ته انهن ۾ غير سائنسي سوچ رکندڙ انسان جي تصور جي اڏام گهڻي اُتانهين ٿئي ٿي. اِها اُڏام ئي ته آهي جنهن ڀڳوانن کي آسمان تان لاهي ڌرتيءَ تي آندو آهي. اهي تصور ماڻهوءَ جي تن، من ۽ سڄي ماحول ۾ عجيب سنسار جوڙين ٿا. اينٿروپالاجيءَ وارن کان پڇو ته چوندا ”انسان جي ذهن جو جوڙِيل سنسار به اوڏو ئي سائنسي آهي، جيڏو حقيقي!“ انسان جي سوچ جي پويان به نيٺ ڪو سائنسي ڪارڻ آهي.آخر هيءَ سڄي سماجيات، آرڪيالاجي، مذهب، ريتون ۽ رسمون بي سبب ته ڪونه آهن؟
ترقي ڪيل دنيا ۾ رهندڙ عام ماڻهو ان روحاني سنسار کان شايد گهڻو پري آهي، تڏهن ته هُو جڏهن به اُپکنڊ (جنهن کي ثقافتن جو سمنڊ چئجي ته غلط نه ٿيندو) ۾ داخل ٿئي ٿو ته پاڻ کي ڪنهن ”time tunnel“ ۾ محسوس ڪري ٿو، اهڙي احساس مان خود اسحاق انصاري به لنگهيو آهي، جنهن جو اظهار هن پنهنجي نيپال جي سفر نامي ۾ ڪنهن هنڌ ڪيو آهي.
اسحاق ڀلي ته مون کان گهڻي دنيا ڏٺي آهي، مون کان عمر ۾ گهڻو ننڍو آهي، انڪري تڪلف برطرف ڪري حجائتو ٿي لکان ٿو. سندس لکڻين ۾ مشاهدن سان گڏ رومانس جي آميزش تمام دلچسپ آهي، جيئن هن ڪتاب ۾ ’الپنا‘ جو ڪردار آهي. سچ پچ ته مون کي سندس اهو انداز سٺو لڳو. ”هر شخص هڪ ڪتاب آهي ۽ سڄي دنيا هڪ لائبرري.“ مون کي ته الپنا به ايئن ئي هڪ ڪتاب لڳي جيئن وِديا ديوي يا پاربتي! فرق اهو آهي ته ڪي فاني انسان آهن ته ڪي لافاني ڀڳوان!
هڪڙا روح هوندا آهن ’صابرين‘ ۽ ٻيا ’بيچين‘ هوندا آهن، جيڪي ڪنهن پوئين جنم ۾ اڌوري رهجي ويل خواهش پوري ڪرڻ جي چڪر ۾ هر وقت سنسار ۾ سرگردان هوندا آهن. اسحاق به انهن مان آهي. الائي ڪهڙي پراڻي اڃ اٿس جيڪا ڪنهن به گهاٽ تي نه ٿي اُجهاميس. ڳالهه ته شايد ڪنهن پوئين جنم جي عشق جي آهي، جيئن الپنا ٿي چيو پر اسحاق پنهنجي تڙپ جو سبب پاڻ هنن لفظن ۾ ٿو ٻڌائي ته ”ٻڌل ڳالهين سان عشق پروان چڙهي ٿو، ... بابو بيکاري ٿيا، ... ۽ بابوءَ کي بر ۾ عشق جو ڪيف چڙهي ٿو وڃي! “ ڳالهيون ته هرڪو پيو ٻڌي، پر ٻڌل ڳالهه تي نڪري پوڻ جي پويان به ته ڪو ڳجهه هوندو! بظاهر، اسحاق کي نيپال گهمڻ جو شوق ٻين کان ٻُڌل ڳالهين تي ٿيو، کيس گوتم ٻُڌ جي جنم ڀومي ڪپل وستو ۽ لُمبني ڇڪ ڪئي. گوتم ٻُڌ اسان لاءِ اوپرو ناهي. اشوڪ اعظم کان سومرن جي بادشاهيءَ جي پڇاڙيءَ تائين سنڌ جي اسٽوپائن ۽ وِهارن (نيپال ۾ استوپ ۽ بِـهاله) ۾ ٻُڌ ڌرم جا شرامڻ ۽ ڀڪشو پنهنجا ڌرمي سوترا ـ منتر پيا ڀُڻڪندا آيا آهن، جيڪي اڃا تائين کنڊرن ۾ پيا گونجن، رڳو ٻُڌڻ وارا ڪَنَ گهرجن. شهزادو سڌارٿ محل تياڳي سنياسي ٿيو، پر هن کان اڳ هڪ ٻيو فقير شهزادو جين مت جو پارس ناٿ محل ڇڏي نڪتو هو، جنهن کي ٻُڌا ناٿ جهڙو ئي روپ ۽ حيثييت آهي، نِيپال ۾ هن (پارس ناٿ) جي مورتي هر هنڌان خريد ڪري سگهجي ٿي، پر نيپالي دڪاندار پارس ناٿ کي به ٻُڌا ناٿ چئي وڪڻي ڇڏيندا آهن.
اسحاق 2012 ۾ نيپال ڏانهن نڪري پيو. مون کي گهڻو اڳ 1991 ۾ موقعو مليو ۽ مون وٽ معلومات طور سنڌيءَ ۾ فقط فقير محمد لاشاريءَ جو ڪتاب ’هيڻا ماڻهو، سگهارو هِماليه ‘ موجود هو. ان وقت google جي سهوليت هئي ئي ڪانه ، جو کڻي گهر ويٺي ڪا ٻي گهربل معلومات وٺجي. اسان سنڌي ماڻهن لاءِ ڪمپيوٽر به اڃا عام ڪونه هو. بس جيڪي اخبارن ۾ خبرون ڇپجنديون هيون، اهو ئي اسان لاءِ سڀڪجهه هو. نيپال جي سياسي تاريخ تي سنڌي ليکڪ نظر رکيو پيا اچن، ابتدائي احوال ف م لاشاريءَ ان وقت ڏنو جڏهن کٽمنڊو لاءِ پي آءِ اي جون اڏامون شروع ٿيون، ان کان پوءِ منهنجو وڃڻ ٿيو ته ان وقت وزير اعظم ڪوئرالا هو. مون 1992 تائين جا واقعا update ڪيا، هاڻي اسحاق ويو ته انهن واقعن کي اڄ تائين update ڪيو اٿس. انڪري پڙهندڙن کي ٽيئي ڪتاب هڪٻئي جو تسلسل سمجهي پڙهڻ گهرجن، سڀاڻي ڪو ٻيو ويندو ته اهو نوان تفصيل لکندو. اهو سلسلو هلندو رهندو. سياحت به عجيب شعبو آهي، ڪنهن کي پنهنجي وقت ۾ ڪي شيون هڪ طرح نظر آيون، ته وري ڪنهن ٻئي کي، ٻئي وقت ۾ ساڳي جاءِ ٻي طرح نظر آئي. ايئن تاريخ جا ارتقائي ڏاڪا به قلمبند ٿين ٿا ۽ پڙهندڙ باخبر رهي ٿو.
اسحاق بلڪل ٺيڪ لکيو آهي ته جنهن وٽ ڏند ڪٿائن جي اڳواٽ معلومات آهي، اهو نيپال ۾ گهمڻ دوران وڌيڪ مزو وٺي سگهندو. پر ڪنهن وٽ ڪيتري معلومات ٿي سگهي ٿي؟ هر شئ جي ڪا نه ڪا حد هوندي آهي. مون جڏهن پنهنجي سفرنامي جو نالو ”ڀڳوانن جي ڀُونءِ“ رکيو تڏهن مون کي چڱيءَ طرح احساس هو ته هتي ڏند ڪٿائن جو ڇيهه ئي ڪونهي. توڻي جو مون هندو ڏند ڪٿائن تي ڪافي پڙهيو آهي، پر هتي ته گِهٽيءَ گِهٽيءَ ۾ هڪ نئين ڪٿا سامهون پئي آئي. نيپال تي لکڻ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ هڪ جنم گهرجي. اسان ته فقط ڪي glimpses ڏيئي سگهيا آهيون. هتي ڀڳوانن جو ڪو شمار ئي ناهي. هر هنڌ ڪنهن نه ڪنهن ڀڳوان جي مورتي ٺهيل آهي، هر چؤڪ، هر باغ، هر گهر، هر، مندر، هر دڪان، هر محل ماڙي، هر آرائش ۾ ڪا مورتي اڪريل آهي. جيڪڏهن ڪو ڀڳوان نه آهي ته ڪو سورمو بادشاهه آهي. ڪو ڏند ڪٿائي پکي يا جانور آهي. هتي ڪو هڪ ڌرم يا پنٿ نه آهي جو جهٽ ۾ سمجهي وٺجي، يا ڪا هڪ پيرائتي آکاڻي ٻڌجي ته سڀ ڪردار سمجهه ۾ اچي وڃن. هتي ته ڳالهه ۾ ڳالهه آهي، قصي ۾ قصو آهي، ڪردار ۾ ڪردار آهي، هر ڪردار جا ڪيئي ڪيئي روپ آهن، هر ڪنهن روپ جي پنهنجي ڪهاڻي ۽ معني ٰآهي. ٻُڌ مت، جِين مت، شِو پنٿ، وِشنو پنٿ، شڪتي پنٿ، گورک پنٿ، اِندر ديو، جيئري ديوي ـــــــــ ۽ کوڙ سارا تيرٿ، رِشي، مُني، مها پُرش !! ڪنهن ڪنهن جي ڳالهه کڻجي؟ هتي شايد عام ماڻهن کان وڌيڪ ڀڳوان رهن ٿا.
اسان جنهن معاشري ۾ رهون ٿا، ان ۾ اهي سڀئي قصا ڪهاڻيون خاص سنڌي رنگ ۾ موجود هيون. ماڻهو اهي ريتون ۽ پوڄائون ميلن ۽ ڏڻن ۾ پيا ورجائيندا هئا. هتي سڀڪجهه زندهه هو، هاڻي ڪونهي. اسٽوپا هئا پر کنڊر ٿيا پيا آهن. گرو گورکناٿ، پارس ناٿ، مها وِير، ٻُڌا ناٿ سڀ ڳالهيون کنڊر ٿي ويون آهن. اهي ئي شيون�