اسـٽـوپـا جـا نـقـش

17 مــارچ، 2001

اسـٽـوپـا جـا نـقـش

اھي ڏينھن جا ابتدائي ڪلاڪ ھئا جڏھن اسان سيتا ڏاٺ ۾ پٿرن تي قديم نقاشي ڳولڻ شروع ڪئي. اسان جيئن ئي ڏاٺ کان اندر گھڙياسين نئه جي کاٻي ڪنڌيءَ تي ھڪ صدين کان ڍرڪيل ھڪ ڇِپ تي جاميٽريائي انداز ۾ اُڪريل ھڪ اسٽوپا تي نظر پئي. هيءُ ڪشان دور جي انهن اسٽوپائن سان ڀيٽي سگهجي ٿو. جيڪي پاڪستان جي اترين علائقن ۾ ملن ٿا. چوڪور بلاڪن جي شڪل تي ٻڌل ان چٽ جي ڀرسان ساڳي بيھڪ جي ھڪ ٻي اُڪر ڊٺل ۽ غير واضح ھئي. اھي چوڪڙيون ڏسڻ ۾ ڪجھه ايئن ھيون جيئن ڪنھن وڏي چورس بلاڪ تي ننڍو چورس بلاڪ رکيل ھجي، ان تي ننڍو ۽ ان تي اڃا به ننڍو بلاڪ! ان ريت ھڪ اھرام نما ٽاور بڻجي ٿي ويو، جنھن تي گُلڪاري به ٿيل ھئي. سڀ کان مٿئين بلاڪ تي اُڪريل ليڪ نيل جي نشاندھي ڪري رھي ھئي. انھن اسٽوپائن جو نمونو اتر پاڪستان ۾ اسٽوپائن جي اُڪر کان ان لحاظ کان مختلف ھو ته ھي بيضوي يا گول ھئڻ بدران مخروطي ٺُلھه ھئا. ھيءَ چِٽسالي ڪجھه ايئن ھئي جيئن ڪنھن ’گھاڙي‛ قبر کي سيرانديءَ کان بيھي ڏسجي. ھن ٺُلھه کي پنج حصا ھئا، ھر حصو ھيٺ کان مٿي تائين آرائشي ھو. ھيٺئين بنياد واري وڏي مستطيل کي ٻن برابر چؤڪنڊن ۾ ورھائي انھن ۾ منڌيئڙا ڀري ڊزائين ٺاھي وئي ھئي. انھن منڌيئڙن سبب ٺھيل ھر ٽڪنڊي خاني ۾ آرائش لاءِ نقطا اُڪر ڪيا ويا ھئا.



ٻئي نمبر بلاڪ ۾ لھردار آرائشي ليڪا ڏيئي انھن ۾ ٺونگن سان ٽُٻڪا ٺاھيا ويا ھئا. ٽئين نمبر بلاڪ ۾ پاسن کان ٻه اڌ گول ۽ انھن جي وچ ۾ ٻه ننڍڙا گول ٺاھيا ويا ھئا. چوٿون نمبر بلاڪ اوچائيءَ ۾ مستطيل آھي پر ان کي مڪمل مستطيل ٺاھڻ بدران انھن جون مٿيون ڪناريون ڪُجھه ٻاھرين پاسي وريل ٺاھيون ويون آھن. ان کي به ڊگھائيءَ ۾ ٻن اڌ گولن ۾ ليڪي آرائش ڏني وئي آھي. پنجون ۽ آخري بلاڪ چورس آھي جنھن کي منڌيئڙي سان چئن ٽڪنڊن خانن ۾ ورھايو ويو آھي. اھا سڄي اُڪر آرائشي آھي. آخري چوڪنڊي جي مٿان اُڀي نيل رکي وئي آھي.

ان ٺلھه جي ڀرسان اھڙو ئي ٻيو اسٽوپا به اُڪريل آھي جنھن ۾ به پنج طبق ۽ مٿان نيل آھي پر ان چِٽ جو نقاش پنھنجي فن جو ماھر نه ٿو لڳي.

جنھن ڇپ تي اھي اسٽوپا اڪريل آھن، ان جي ڀرسان ھڪ ٻي وڏي ڇپ تي ھڪ قدرتي گھڙاوت ڪجھه ان ريت آھي جو ھڪ وڏي سج-ٿالھي(sun disk) ٺھي پئي آھي. ماڻھوءَ جو ڌيان ھروڀرو به اوڏانھن ڇڪجي وڃي ٿو. شايد ان کي قدرت جو مقدس ظھور سمجھي ان جي ڀرسان اسٽوپائي علامت اُڪيري وئي آھي!

انھن اُڪرن جو رنگ ايترو ئي گھرو ھو جيترو خود ان ڇپ جو، جنھن تي اھي اُڪريل آھن. اھو غالباً ان ڪري ٿيو آھي جو ان ڇپ تي تيز ۽ ساڙيندڙ اُس جو سڌو اثر پوي ٿو. ھي اھرامي شڪل جا ٺُلھه نما اسٽوپا ھئا. ان ٺُلھه کي ’ويدڪا‛ چئبو آھي.

ھاڻي اسان اڳتي وڌڻ شروع ڪيو. نئه جي کاڄي ڪپ تي ھلڻ جي گنجائش ڪونه ھئي، انڪري اسان ساڄي ڪپ تي ھلڻ شروع ڪيو. سامھون ھڪ وڏي جِنب تي ڪجھه جانور اُڪريل آهن.



ڇِپَ نمبر- 2

نئه جي پيٽ کان اٽڪل 15 فٽ مٿي ڪنڌيءَ تي پيل ھن ڇپ تي يارھن عدد جانور چٽيل آھن، جن مان ٻه ٻن ٿوھن وارا اُٺ، ھڪڙو ھڪ ٿوھي وارو اُٺ، ٻه سرھه، ھڪ گڊ، ۽ ڪي ٻيا اڻچٽا جانور آھن. ھن پٿر تي ٿيل اُڪرون ڪنھن ھڪ زماني جون نه آھن پر مختلف وقتن ۾ چٽيل نظر اچن ٿيون ڇاڪاڻ ته ھر اُڪر کان پوءِ پٿر جي اندرين رنگت ۾ فرق ڏسجي ٿو، جيڪا وقت ۽ اس جي اثر جي نشاني آھي.



ڇِپ نمبر – 3

ڇپ نمبر 2 جو جائزو وٺي ڪنڌ کنيوسين ته اوچائيءَ تي موجود ھڪ ٻي ڇپ سڏڻ شروع ڪيو، ”ھيڏانھن اچو! مون وٽ توھان لاءِ ڪافي ڪجھه آھي.‟ اسان ھٿن پيرن جي مدد سان چڙھندا مٿي پھتاسين. ھي سڏ اجايا ڪونه ھئا. ھن َ وڏي جِنب تي چئني پاسن کان اُڪر ٿيل ھئي. پر اھا ڪيتري پراڻي ٿي پئي سگھي ؟ ان لاءِ ڪجھه چئي نه ٿو سگھجي. ان تي ھڪ سرھه چٽيل ھو، ان جي ڀرسان ھڪ شخص ھٿ ۾ تلوار ۽ ڍال کڻي بيٺو ھو، ٻيو شخص ڪجھه پرڀرو تلوار ۽ ڍال کنيو بيٺو ھو ۽ ٽيون شڪاري ته ماڳھي تلوار ۽ ڍال سان گھوڙي جي پُٺيءَ تي بيٺل ھو (ھن کي گھوڙي تي بيٺل نه پر ويٺل سمجھڻ گھرجي جو آڳاٽي آرٽ ۾ گھوڙي تي بيٺل شخص ايئن ئي ڏيکاريو ويندو ھو). ’تور ديراءِ ماڳ تي ٿيل تصوير ڪشيءَ ۾ اھڙي چترڪاري جنگي ڪرتب بازي لڳي ٿي جنھن کي ميان سعيد قمر پنھنجي رپورٽ ۾ ڪُشان زماني جي اُڪر قرار ڏنو آھي. ھن جِنبَ تي تصويرون فني اعتبار کان ساديون آھن ۽ گَـھِرائيءَ ۾ اُڪريل ڪونه آھن پر اھي رڳڙائيءَ سان يا ٺونگن واري ٽيڪنڪ ذريعي ٺاھيون ويون آھن. بس! سڌيون ليڪون ڏيئي ڪم ٽپايو ويو آھي. گھوڙو به ايئن ئي ٺاھيل آھي. يعني، ھڪ سڌي ليڪ جي ھيٺان چار اُڀيون ليڪون، ٽِڪنڊو مُنھن ۽ اُڀا ڪَنَ. ان تي سوار ماڻھو به ايئن ئي ڪاٺي نما آھي پر تلوار ۽ ٻانھن ۾ گولائي قائم ڪئي وئي آھي. سڀ شڪاري ساڳئي نموني جا آھن ۽ سرھه به ساڳي طرح گھڙيو ويو آھي. سرھه جي سڃاڻپ ڊگھن سڱن سبب سولي ٿي پئي آھي.

ساڳي ڇپ تي ھڪ پاسي ڀُـوت نما ماڻھو ٺاھيو ويو آھي، ان جون ٻانھون ھوا ۾ ڦھليل آھن ۽ ھٿن جون آڱريون ڪِرڙيءَ جي پيرن وانگر وڏيون آھن. ھي وڏي پيٽ ۽ سنھين ڄنگھن وارو اگھاڙو ڀُـوت ڏسندڙن کي ڄڻڪ ڊيڄاري رھيو آھي. اھڙيون تصويرون پاڪستان جي اترين حصن ۾ به مليون آهن ۽ آفريڪي نقاشين ۾ به ڏسجن ٿيون.



ڀرسان ھڪ ٻي جِنبَ تي به ڀُـوتڙا ٺھيل آھن. ھڪ منظر ۾ ٽي تصويرون انسان نما ھئيت تي ٻڌل آھن جن ۾ ھٿن جون آڱريون يا ٽنگون ٻانھون نسبت ۾ گھٽ وڌ آھن. ان ئي جنب تي ھڪ پاسي سرھه ٺھيل آھي پر اھي پراڻيون چٽساليون نٿيون لڳن. اتي ئي ھڪ پاسي ٻن ڀُـوتڙن جي ڀر ۾ ھڪ ماڻھو ٻئي ٻانھون چيلھه تي رکي بيٺو آھي (خاڪو: ). ڪجھه اھڙيون ئي تصويرون ھندستان جي پٿري نقاشيءَ ۾ نوٽ ڪيون ويون آھن ۽ انھن کي ڳائڻ وڄائڻ وارا يا موسيقار ۽ ناچُو سمجھيو وڃي ٿو (خاڪو). پر ڇا مٿي چٽيل ڀوتڙي کي به ناچو چئي سگهجي ٿو؟

ان ئي جِنب تي قديم انداز جو ھڪ شڪاري منظر ڇپيل آھي جنھن ۾ ھڪ ماڻھو، ھڪ سرھه ۽ ھڪ ڪتو چٽيل آھي. ماڻھو خاموشيءَ سان تماشو ڏسي رھيو آھي ته ڪتو سرھه جو شڪار ڪيئن ٿو ڪري؟ منظر ۾ ڪتي سرھه کي پويان نازڪ عضوي ۾ چڪ وجهي بي وس ڪري ڇڏيو آھي. ھيءَ تصوير ڪافي واضح کوٽيل آھي ۽ فني اعتبار کان يڪ ليڪي آھي، يعني ان ۾ ڪابه شڪل ٻِٽي ليڪ ۾ يا ڀرائيءَ وارو انداز نه آھي. کيرٿر ۾ اهڙيون تصويرون ٻين ماڳن تي به مليون آهن جتي، ڪڏهن ڪتي جي جاءِ تي بگهڙ يا شينهن ڏيکاريل آهن. خود نئه سيتا ۾ به هڪ هنڌ هڪ بگهڙ ساڳي طرح سرهه جو شڪار ڪندي ڏيکاريو ويو آهي.





غـيـبـي خـان چـانـڊيي جـو پـاراڻـو

ان بُٺيءَ تان لھي اسان اڳتي پنڌ پياسون ته ھڪ مقامي ھمراھه اشارو ڪيو، ” ھيڏانھن مٿي غيبي خان چانڊيي جو تڪيو (پاراڻو) ھو ... پاڻ شڪار تي ايندو ھو ته اتي ويھندو ھو ... سرھه سامھون واري ڍوريءَ مان لھي ھيٺ چشمي تي ايندا ھئا ته غيبي خان اتان فير ڪندو ھو!‟ مون مٿي �