اسلام جي مختصر تاريخ

ترجمي ۾ گهڻو ڪري نٿي اچي سگهي.

قرآن شريف ۾ آهي ته ”لااکراه في الدين“ يعني دين جي باري ۾ جبر يا زور ڪونهي، جنهن کي جهڙو دين وڻي تهڙو اختيار ڪري. اسلام ۾ جيڪا بي تعصبي ۽ رواداري سيکاريل آهي سا ٻئي ڪنهن به مذهب ۾ نه هوندي، مگر پوين عالمن مٿين آيت سڳوريءَ کي منسوخ سمجهيو آهي ۽ خصوصن مرتد (اسلام کي ڇڏڻ واري) کي موت جي سزا جو ڏوهي ٺهرايو آهي.

عورتن جا حق جهڙا اسلام سيکاريا آهن، ۽ عورتن کي جا عزت ۽ آزادي اسلام ڏني آهي سا ڪنهن به مذهب نه ڏني آهي. مگر پوين عالمن اهي حق گهڻو ڪري کسي ورتا آهن، ۽ اهڙن عالمن جي خيالن پڙهڻ سان عورتون شيطان سمجهڻ ۾ اينديون آهن. ڪيترا مسلمان چوندا آهن ته اسلام ۾ اها وڏي خرابي آهي، جو عورتن کي ملڪيت جو وارث ۽ حقدار بنايو اٿس، کين اها خبر ڪا نه ٿي پوي ته ائين چوڻ سان پورا پورا ڪافر ٿا ٿين، ته الله تعاليٰ جي حڪم ۽ ڪلام کي ناقص ۽ غلط ٿا سمجهن.

ٻانهن رکڻ جو رواج اسلام گهڻو ڪري بند ڪري ڇڏيو، فقط لڙائيءَ ۾ قيد ٿيلن کي ٻانهو ڪري رکڻ جائز ڪيو ويو. مگر اڪثر ڪري رسول الله ﷺ جن قيدين کي بروقت آزاد ڪري ڇڏيندا هئا. بعضي فديه وٺڻ سان، بعضي بنا فديه وٺڻ سان. ڪن ٿورين حالتن ۾ ڪي قيدي فديه نه ڏيڻ ڪري ڪن اصحابن سڳورن وٽ رکيا ويا، سو به انهيءَ شرط سان ته انهن قيدين (ڪافرن) سان اهڙي هلت ڪئي وڃي، جهڙي پنهنجي اولاد سان. ڪم جيترو پاڻ ڪجي اوترو انهن کان وٺجي ۽ جهڙو پاڻ کائجي ۽ چوڙجي، تهڙو انهن کي کارائجي ۽ چوڙائجي. مگر پوين مسلمانن مٿين سڀني ڳالهين ۾ ابتڙ روش ورتي ۽ ٻانهن جو واپار عام رواج ۾ اچي ويو.

حنبلين جي مذهب وارن جو ويساهه آهي ته الله تعاليٰ کي جسم آهي ۽ آسمان ۾ عرش يا ڪرسي تي ويٺو آهي.

انهيءَ ۾ شڪ نه آهي ته شروعات ۾ سڀني فرقن کان حنفي مذهب ۾ آزاد خيالي ۽ ڪشاده دلي گهڻي هئي. مگر جئين وقت گذرندو ويو، تيئن بادشاهن جي جبر سبب رفته رفته آزادي ۽ عقل هلائڻ جو مادو نڪري ويو ۽ جيڪا به فتويٰ بادشاه جا مقرر ڪيل عالم ڏيندا هئا، سا قبول ڪئي ويندي هئي.

حنفي پاڻ کي اهل الراءِ والقياس سڏائيندا هئا ۽ ٻيا فرقا به کين ائين ئي سڏيندا هئا ۽ ٻين فرقن وارن کي اهل الحديث سڏيو ويندو هو. ڇو ته هو بنا سوچ ويچار جي سڀني حديثن کي قبول ڪري اُن تي عمل ڪندا هئا. مگر هاڻي حنفين گهڻي زماني کان راءِ ۽ قياس کان ڪم وٺڻ ڇڏي ڏنو آهي، ۽ قانونن خواه متن ۾ بنا سوچ ويچار جي وڏن جي فتوائن کي قبول ٿا ڪن. اسلام کڻي اُتر قطب جي اسڪيمو ماڻهن کي سيکارجي، ته به هروڀرو اٰنهن سڀني فروعي قانونن سميت سيکارجي، جي عراقي ماڻهن جي عمل لاءِ ٺاهيل هئا سا ڳالهه عقل کان ٻاهر آهي.

غير مقلدن هن وقت اسلام ۾ به گهڻي قدر اصلاح ڪيو آهي. پهريائين ته کين ڪافر يا وهابي سڏيو ويندو هو، مگر هاڻي گهڻي قابليت حاصل ڪري چڪا آهن.

زمخـشري جو قرآن شريف جو مشهور مفسر ٿي گذريو آهي، سو سورت علق جي پهرين آيت جي تفسير ۾ لکي ٿو، ته الله تعاليٰ جو وڏو فضل اسان تي اهو آهي، جو اسان کي قلم جي وسيلي علم سيکاريائين ۽ اُهو علم سيکاريائين جو اسان نه ڄاڻندا هئاسين. ۽ پڻ لکي ٿو ته جيڪڏهن قلم جي وسيلي ڪتاب نه لکجن ها ته دنيا ۽ دين جا امر ڪيئن سڌاري سگهجن ها ۽ ڪا به ترقي ڪا نه ٿئي ها. هن مان ۽ رسول الله ﷺ ۽ حضرت عليءَ رضي الله ۽ ٻين جي قولن مان ثابت آهي ته نه رڳو ديني علم پر دنيوي علم ماڻڻ بابت به سخت تاڪيد ڪيل آهي. خصوصن حضرت عليءَ کي علم جو گهڻو شوق هو، تقريرون ڪندو هو ۽ شعر چوندو هو. ديني عقيدن ۽ احڪامن جي سمجهاڻي عقل ۽ فلسفي سان ڏيندو هو. سندس خطبا اڃا تائين صحيح حالت ۾ موجود آهن. حضرت جعفر صادق رضي الله علم جي تعريف هن طرح ڪئي آهي: ”دل جي روشنائي علم جو جوهر آهي، سچ اُن جو مکيه مقصد آهي، الهام اٰن کي رهنمائي ڪندڙ آهي، عقل اٰن جو قبول ڪندڙ آهي. الله تعاليٰ ۾ اٰن جو ملهم آهي، ۽ انسان جا الفاظ اٰن کي ظاهر ڪندڙ آهن.“

تنگ خيال عالمن جي مخالفت هوندي به مسلمانن دنيائي علومن ۽ هنرن ۾ حيرت انگيز ترقي ڪئي. اسپين ۾ بنو اُميه وارن ڪيترائي علم ۽ هنر ايجاد ڪيا. عباسي خاندان جي زماني ۾ بغداد ۾ سائنس ۽ فلسفو تمام گهڻو زور وٺندو ويو، تان جو تاتارين ملڪ فتح ڪري بغداد کي ناس ڪري ڇڏيو. مگر اُهي ساڳيا جهنگلي جن خلافت ۽ ترقي کي برباد ڪري ڇڏيو، جڏهن پاڻ مسلمان ٿيا، تڏهن وري علم کي ترقي وٺائيندڙ ٿي پيا. مگر جيئن پوءِ تيئن جاهل، ظالم ۽ عياش بادشاهن ترقيءَ کي ٻنجو ڏيئي ڇڏيو.

تقدير جي مسئلي بابت مرحوم رائيٽ آنربل امير علي ٿو لکي ته اسلام کان اڳي عربن جو قسمت ۾ ڪلي ويساهه هو ۽ سمجهندا هئا ته انسان کي قسمت پَنَ وانگر ٿي نچائي ۽ انسان جي وس ۾ ڪجهه به ناهي. انهيءَ ڪري عربن ۾ عملن جي جوابدهي جو انگ بلڪل ڪو نه هو، نڪي قيامت کي مڃيندا هئا، تنهن ڪري هو بلڪل بيپرواهي سان جئين وڻندو هون تيئن ڪندا هئا. قرآن شريف جي هڪ حيرت جهڙي خصوصيت هيءَ آهي جو هڪ پاسي الله تعاليٰ جي رضا ۽ ڪلي اختيار ۽ قدرت بيان ڪيل آهي، ته ٻئي پاسي وري انسان جي آزادي ۽ جوابدهي بيان ڪيل آهي. ظاهر ۾ ماڻهوءَ کي ائين ڏسڻ ۾ ايندو ته اها ڳالهه ٿيڻي ناهي، جو سڀ ڪم ۾ الله تعاليٰ جو به هٿ هجي، ۽ انسان کي اختيار به هجي ته وڻيس ته خراب عمل ڪري. جيڪي آيتون انسان جي جوابدهي ٿيون ڏيکارين، تن مان ڪي هي آهن: ”اِنَّ اللهَ لَا یُغَیِّرُ مَابِقَوْمٍ حَتّٰی یُغَیِّرُوْا مَابِاَنْفُسِہِمْ“ يعني الله تعاليٰ ڪنهن به قوم جي حالت نٿو ڦيرائي جيستائين پاڻ پنهنجي حالت نٿا ڦيرائين. قرآن شريف جي ڪيترين ئي آيتن ۾ الله تعاليٰ جي قدر يا امر يا حڪم جي معنيٰ آهي قدرت جو قانون. سج، چنڊ، تارا وغيره. سڀ قدرت جي قانون موافق پنهنجو پنهنجو ڪم پيا ڪن. بيشڪ اهڙيون آيتون آهن جن ۾ اشارو آهي ته انسان جي مرضيءَ ۾ به الله تعاليٰ جو هٿ آهي پر ٻيون آيتون وري ڏيکارين ٿيون ته ان ۾ انسان جي ارادي جو دخل آهي.

جو شخص الله تعاليٰ کان مدد ٿو گهري، تنهن کي ئي الله تعاليٰ مدد ٿو ڏئي ۽ جو شخص پنهنجي روح کي پاڪ ڪرڻ جي ڪوشش ٿو ڪري، تنهن کي ئي الله تعاليٰ پنهنجي فضل سان توفيق ٿو ڏئي. جنهن مان ثابت آهي ته انسان جو فرض آهي ڪوشش ڪرڻ ۽ پڻ الله تعاليٰ کان مدد گهرڻ.

ٻيون آيتون هيءُ آهن: ”وَمَنْ یَّكْسِبْ اِثْمًا فَاِنَّمَا یَكْسِبُہٗ عَلٰی نَفْسِہٖ“ يعني جو گناهه ٿو ڪري سو پنهنجي جوابداريءَ تي ٿو ڪري. ”اِنَّ اللهَ لَا یَاْمُرُ بِالْفَحْشَآءِ“ يعني تحقيق الله تعاليٰ گناهه ڪرڻ جو امر ڪونه ٿو ڪڍي. ”وَلٰکِنْ کَانُوْۤا اَنْفُسَہُمْ یَظْلِمُوْنَ“ مگر پاڻ تي ٿا ظلم ڪن. ”فَ