اسلام جي مختصر تاريخ

مَنِ اهْتَدٰی فَاِنَّمَا یَہْتَدِیْ لِنَفْسِہٖۚ وَ مَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْہَا“ جنهن هدايت جو رستو ورتو سو پنهنجي لاءِ ٿو وٺي ۽ جو گمراهيءَ جو رستو ٿو وٺي سو پاڻ ٿو پنهنجي لاءِ کڏ کوٽي. انهن ۽ ٻين ڪيترين آيتن مان رسول الله ﷺ ۽ سندس ناٺي حضرت علي رضي الله ۽ ٻين جي قولن مان قضا ۽ قدر يا جبر ۽ اختيار جي مسئلي تي پوري پوري روشنائي پوي ٿي ۽ پڪيءَ طرح سان معلوم ٿئي ٿو ته الله تعاليٰ انسان کي عقل ڏنو آهي ۽ خيال ۽ عمل جي آزادي ڏني آهي. پوءِ جيڪڏهن چڱو رستو وٺندو ته پنهنجي لاءِ چڱائي ڪندو، خراب رستو وٺندو ته ان جو خراب نتيجو به پاڻ ئي لوڙيندو.

مخالف خيال وارن اُن جي برخلاف حديثون پيش ڪيون آهن، پر اُهي ڪوڙيون ۽ هٿرادو ٺهيل آهن. رسول الله ﷺ جي بيشمار معتبر قولن مان ثابت ٿو ٿئي ته کين انسان جي ارادي جي آزاديءَ ۾ به ويساهه هو. موروثي گمراهي ۽ فطرتي گنهگاريءَ کان کين ڪامل انڪار هو. پاڻ ﷺ فرمائيندا هئا ته سڀ ڪو ٻار صاف ۽ سچو ڄمي ٿو، پوءِ جيڪڏهن سچائي ۽ سڌي رستي کان ڦري ٿو ته اُهو غلط تعليم ۽ تربيت ۽ خراب صحبت جو نتيجو آهي.

سڀ ڪو ماڻهو فطرتي دين تي پيدا ٿو ٿئي، (يعني اسلام تي) مگر سندس والدين ئي آهن، جي کيس يهودي يا ڪرستان يا صابئي ٿا بنائين. اوهان جي چال ئي آهي، جا اوهان کي بهشت يا دوزخ ڏانهن وٺي وڃي ٿي. انسان ۾ ٻه رغبتون آهن، هڪڙي کيس نيڪيءَ ڏانهن ڇڪي ٿي ۽ ٻي بديءَ ڏانهن. پر الله تعاليٰ جي مدد ترغيب آهي ۽ جو شخص بديءَ جي ترغيب تي غالب پوڻ لاءِ الله تعاليٰ جي مدد ٿو گهري، تنهن کي مدد ٿي ملي. سڀ ڪنهن کي سندس چال موجب هدايت ملي ٿي.

حضرت عليءَ رضي الله جا قول به ان بابت چٽائي ٿا ڪن: ”تحقيق جيڪڏهن تون پاڻ کي هدايت نه ڪندين ۽ خبردار نه ڪندين ته ٻيو ڪو به تو کي سڌي رستي تي ڪونه هلائي سگهندو. مان توهان کي تاڪيد سان چوان ٿوته رب جي عبادت سچائيءَ ۽ پاڪائيءَ سان ڪريو هن توهان کي نجات جو رستو ۽ هن دنيا جون لالچون کولي ڏيکاريون آهن. خرابيءَ کان پرهيز ڪيو، اگرچه توهان کي اُها چڱي ڏسڻ ۾ اچي، گناهه کان پري ڀڄو اگرچه وڻندڙ هجي، ڇو ته توهان کي خبر آهي ته گناهه توهان کي رب کان ڪيترو پري اُڇلائي ٿو ڇڏي.“

”اي خدا جا بندؤ! پنهنجا فرض بجا آڻيو، ڇو ته انهن کان غفلت ڪرڻ ۾ ئي توهان جي خرابي آهي، ۽ فقط توهان جا چڱا عمل توهان جي موت وارو رستو آسان ڪندا. پاڪائيءَ سان رهو، چڱا ڪم ڪريو، ۽ خدا کان دعا گهرو ته توهان جي نيڪ ڪوششن ۾ توهان کي مدد ڏئي ۽ توهان جون گذريل خطائون معاف ڪري. جو شخص نيڪيءَ جا ڪم ٿو ڪري سو پنهنجي روح کي آرام ٿو ڏئي، جو خبردار ٿو ٿئي ۽ خدا کان ڊڄي ٿو ۽ حق کي پروڙي ٿو سو ڪامل علم يا معرفت حاصل ٿو ڪري.“

هي الفاظ قسمت ۽ جبر ۽ انهيءَ عقيدي، ته سڀ ڪجهه اسان جي مقدر ۾ اڳواٽ لکيل آهي جي خلاف آهن. بلڪ اهي الفاظ الله تعاليٰ ۾ پڪي ويساهه سان گڏ اهو ويساهه به ڏيکارين ٿا ته انسان ۾ ترقي ڪرڻ جو مادو آهي، ته جنهن ترقيءَ جو مدار انفرادي ڪوشش تي آهي جا ڪوشش وري انسان جي مرضيءَ تي ڇڏيل آهي.

ڪنهن شخص حضرت عليءَ رضي الله کان قضا ۽ قدر جي معنيٰ پڇي. جواب ۾ فرمايائون ته پهرئين لفظ جي معنيٰ آهي خدا جي حڪمن جي پيروي ۽ گناهه کان پرهيز، ۽ ٻئي لفظ جي معنيٰ آهي پاڪ زندگي گذارڻ جي قابليت، ۽ اُهي ڪم ڪرڻ جيڪي خدا جو قرب حاصل ڪرائين، ۽ اُنهن ڪمن کان پرهيز ڪرڻ، جي سندس ڪماليت کان پري اُڇلائي ڇڏين. ايئن نه چئبو ته انسان مجبور آهي، يعني اُن تي الله تعاليٰ جبر ٿو ڪري، ڇو ته ائين چوڻ جو مطلب اهو ٿيندو ته ”الله تعاليٰ ظالم آهي“ نڪي ائين چئو ته انسان کي ڪلي اختيار آهي. پر حقيقت هيئن آهي: ته سندس مدد ۽ فضل سان اسان کي نيڪيءَ جي ڪمن ڪرڻ جي ڪوشش ۾ همت ملي ٿي. اسان گمراهه هن ڪري ٿيون ٿا جو سندس حڪمن تي عمل ڪرڻ کان لنوايون ٿا.ڪنهن شخص سوال ڪيو ته پوءِ لاحول ولا قوت الا بالله (ناهي ڪا طاقت ۽ مدد خدا کانسوا) جو مطلب ڇاهي؟

جواب ۾ فرمايائون ته اُن جو مطلب آهي، ته مون کي الله تعاليٰ جي غضب جو خوف ڪونهي پر مون کي سندس پاڪائيءَ جو خوف آهي، نڪا مون کي طاقت آهي سندس حڪمن تي هلڻ جي، پر منهن جي طاقت سندس مدد ۾ آهي.

الله تعاليٰ قرآن شريف ۾ فرمايو آهي، ته اسان توهان جي آزمائش وٺي ڏسنداسين ته ڪهڙا مجاهدين (ڪوشش ڪندڙ) آهن، ۽ ڪهڙا تحمل ۽ صبر وارا آهن ۽ توهان جي عملن جي پرک وٺنداسين ۽ اسان توهان جي مدد ڪنداسين ته بتدريج اهو فائدو حاصل ڪيو، جنهن جي توهان کي خبر ڪانهي. هي آيتون انسان جي ارادي جي آزاديءَ جي ثابتي ٿيون ڏين. قرآن شريف جي هيءَ آيت: ته الله تعاليٰ جنهن کي وڻيس ٿو تنهن کي هدايت ٿو ڪري، ۽ جنهن کي وڻيس ٿو تنهنکي گمراهه ٿو ڪري ان آيت جي سمجهاڻي ڏيندي، حضرت علي رضي الله فرمايو ته انهيءَ جو اهو مطلب ناهي ته الله تعاليٰ اسان کي جبرن گناهه يا نيڪيءَ جا ڪم ٿو ڪرائي، نڪي اهو مطلب آهي ته هو بنا سبب ڪنهن کي هدايت ٿو ڪري ۽ ڪنهن کي نٿو ڪري، ڇو ته ائين هجي ها ته پوءِ انسان پنهنجي عملن لاءِ جوابدار ڪو نه هجي ها. پر ان آيت جو مطلب هيءُ آهي ته الله تعاليٰ حق جو رستو ڏيکاري ٿو، ۽ ماڻهن کي اختيار آهي ته جيڪو رستو وڻين سو وٺن. حضرت علي رضي الله، الله تعاليٰ جي ڪلام ۽ حضرت ﷺ جن جي قولن تي فلسفي جو بنيان ٻڌو ۽ مديني منور ۾ سڀ مسلمان سندس ئي فلسفي ۽ راين سان شامل هئا. ساڳيو ئي فلسفو ۽ خيال مديني مان دمشق، ڪوفي، بصره ۽ بغداد ۾ وڃي رائج ٿيا ۽ عباسي خاندان جي اوائلي زماني ۾ اِهو فلسفو اوج تي رسيو.

ڪربلا جي ڪوس ۽ مديني منور جي ڦرلٽ کان پوءِ مدينه منوره واريءَ علمي ترقيءَ کي شڪست آئي. مگر پوءِ وري حضرت جعفر صادق جو گهڻن علومن جو ماهر هو ۽ ڪرستانن ۽ يهودين وغيره سان بحث مباحثا ڪيا هئائين، تنهن حضرت علي رضي الله جي فلسفي کي ترقي وٺرائي. جبر جي سوال تي فرمايائين ته ”جيڪي ماڻهو جبر جا قائل آهن، سي الله تعاليٰ کي انهن سڀني گناهن ۾ شريڪ ٿا ڪن جيڪي هو پاڻ ٿا ڪن“.

جيڪڏهن الله تعاليٰ گناهه به پاڻ ٿو ڪرائي ۽ انهن لاءِ سزا به ٿو ڏئي ته پوءِ چئبو ته هو سخت ظالم آهي. (نعوذ بالله منها) هيءُ ڪفر آهي. جبر جو متو الله تعالي کي بي انصاف ڌڻي ٿو بنائي. جبر جي ابتڙ وري تفويض جو جيڪو متو آهي ته انسان کي ڪلي اختيار آهي ۽ جيئن جنهن کي مناسب نظر اچي تئين ڪري سو به بلڪل خراب آهي. ڇو ته اهو اصول اخلاقن جي بنياد کي ئي اکوڙي ٿو ڇڏي ۽ سڀ ڪنهن انسان کي جيئن وڻندو تيئن پنهنجي حرص و حوس کي ڇوٽ ڇڏي ڏيندو. ڇو ته جيڪڏهن سڀ ڪنهن شخص کي ڪلي اختيار ڏجي ته هو پنهنجي لاءِ حق ۽ ناحق پاڻ پروڙي اختيار ڪري ته پوءِ ساڻس ڪو به قاعدو يا قانون لڳائي نه سگهبو. پر اختيار تفويض کان ٻيءَ طرح آهي. الله تعاليٰ سڀ ڪنهن انسان کي طاقت ڏني آهي ته سندس حڪمن کي س