اسماعيل اداسي

اسماعيل ’اُداسي‘، عوامي جذبن جو شاعر

ڪنهن سچ چيو آهي ته ”هر شاعر انقلابي نه هوندو آهي پر هر انقلابي شاعر هوندو آهي!“. انقلابيءَ جي معنيٰ هروڀرو اها ڪونه آهي ته ڪو ماڻهو بندوق کڻي نڪري پوي يا بندوق مان انقلاب کي ڦُٽندو ڏسي. سچو انقلابي ته خاموش توپن جي ناليءَ ۾ آکيرا ڏسڻ چاهيندو آهي. اسان سڀني جو مشاهدو آهي ته خدا جي خلق بندوق ۽ تلوار سان انقلاب نه آڻيندي آهي، پر جڏهن ماڻهو ڪنهن تبديليءَ لاءِ يڪراءِ ٿي منظم صورت ۾ يا ڪڏهن ڪڏهن پاڻمرادي تحريڪ جي صورت ۾ اقتدار جي ايوانن کي چئلينج ڪري رستن تي نڪري پوندا آهن، تڏهن اقتداري طبقا پاڻ ئي رات وچ ۾ محلات ڇڏي ڀڄي ويندا آهن. شهنشاهه ايران سميت گهڻن ئي حڪمرانن جا مثال اسان جي سامهون آهن جيڪي عوامي تحريڪ جي ڌڌڪي سان ڌڏندڙ ڊهندڙ محل ڇڏي گمناميءَ واري زندگيءَ ڏانهن نڪري ويا.
اسماعيل اداسي به ’خدا جي ان خلق‘ ۾ شامل هو. هن پهرين صحافين جي تحريڪ (1978ع) ۾ ۽ پوءِ 1983 واري تحريڪ ۾ مارشل لا جي جبر کي چئلينج ڪيو هو. بظاهر ته جمهوريت جي بحاليءَ واري اها تحريڪ ڇهن مهينن اندر ختم ٿي وئي هئي، پر ان تحريڪ ۾ شامل ’اداسيءَ‘ ۽ هن جهڙي باقي سنڌي خلق جنهن ريت سنڌ جي مزاحمتي مزاج کي ايوانن تي ثابت ڪري اقتدار تي قابض وردي پوش ڌُر کي مجبور ڪري وڌو هو ته عوام کي جمهوريت موٽائي ڏي ... ۽ جيڪڏهن جمهوريت جي رستي ۾ ڪي هٿياربند ادارا آيا ته خلق جي ڪاوڙ ”مزاحمتي باهه جو درياهه“ بڻجي هر غير جمهوري شئ کي ساڙي ناس ڪري ڇڏيندي.
اسماعيل ’اداسي‘ اڪيلو آهي ته ڪجهه به نه آهي پر جيڪڏهن پاڻ جهڙن سان گڏ منظم آهي ته پوءِ ’ايم آر ڊي‘ آهي. هي خاموش ۽ سادو ماڻهو بنيادي طرح پورهيت ۽ درد رکندڙ سچو ماڻهو آهي، جنهن تي عوام جي ڏکن اداسي طاري ڪئي ۽ هو پاڻ ’اداسي‘ ٿي ويو. جيئن ته دل ۾ عوام جو درد هئس انڪري ’عوامي تحريڪ‘ ۾ شامل ٿي ويو. شايد ڪُل وقتي ڪارڪن به رهيو هجي پر ان تحريڪ ۾ جز وقتي شاعر به ٿي ويو. ماڻهو جڏهن عوامي تحريڪن ۾ شامل ٿئي ٿو ۽ خلق سان سنڌي رابطي ۾ رهي ٿو تڏهن تخليقي جذبا ويتر اٿلي پوندا آهن. اهڙي ماحول ۾ انقلابي جوش واري عوامي شاعري اَجهل ٿي پوندي آهي ۽ گيت جهونگارجڻ لڳندا آهن، جيئن ’اداسيءَ‘ جنرل ضياءُ الحق جي حڪومت ۾ قيد ڪاٽڻ دوران لکيو:

ظلم ضياءَ جو زور وٺي ويو اوندهه ڇانئي ڪاري ٻاٽ،
اڇا چڪر، ڪارا چڪر، گهمي ڏٺاسون ڦاهـي گهـاٽ!

اسماعيل سان منهنجي ملاقات ايم آر ڊي وارن ڏينهن ۾ (شايد سيپٽمبر، آڪٽوبر 1983ع ۾) ڪراچي سينٽرل جيل ۾ ٿي هئي. انهن ڏينهن ۾ اسان جيل ۾ سنڌي ادبي سنگت جي شاخ قائم ڪئي هئي. ان جون باقاعدي گڏجاڻيون به ٿينديون هيون. اسماعيل به انهن گڏجاڻين ۾ شريڪ ٿيندو هو. عوامي ٻوليءَ ۾ سندس انقلابي رچنائون ٻڌي آئون سوچيندو هئس ته جيڪڏهن اسماعيل سنڌي ادبي سنگت جي ادبي ڪلاسن ۾ مستقل ايندو رهيو ته هُو مستقبل جو سٺو عوامي شاعر ٿي پوندو. انهن ئي ڏينهن ۾ مون جيل ۾ هڪ ڊرامو ’باهيون بيراڳين جون‘ سينٽرل جيل جي هڪ وڏي بيرڪ ۾ ڪرايو هو، جنهن ۾ لاڙ جي ڪافي نوجوانن اداڪاريءَ جا جوهر ڏيکاريا هئا. ان ڊرامي ۾ اسان اسماعيل جو هڪ گيت پس منظر طور شامل ڪيو هو، جنهن قيدين جو ذهني ٿڪ لاهي منجهن ٻيهر جوش ڀري ڇڏيو هو. جيل خانو ’ مسافر خانو‘ هوندو آهي، جلد ئي اسماعيل به مسافر خاني مان نڪري ويو. اڳتي هلي هُو ڪٿي پهتو؟ هاڻي، سندس شاعريءَ جو مجموعو عوام جي هٿن ۾ آهي.
هي حساس دل ۽ سچو ڪارڪن 1950ع ڌاري سنڌوءَ جي قديم ڦاٽ گونيءَ جي ساڄي ڪپ تي ڳوٺ ڏاڙهون ملاح ديهه داسڙڪي، گولاڙچي ۾ پيدا ٿيو. ڏاڙهون ملاح سندس ڏاڏو هو. سندس ڏاڏو ۽ والد واڍڪو ڪم ڪندا هئا، ۽ مذهبي خيال ورا هئا. هارپو ۽ مال چارڻ جو ڪم ڪندا هئا. ماءُ تڏهن گذاري وئي هئس جڏهن بنهه ننڍڙو هو. اهڙي بي ماءُ دنيا ۽ معاشي جڪڙ جي ماحول ۾ ماڻهوءَ جي هٿ ۾ بي وسي ۽ صبر شڪر جي تلقين کانسواءِ ٻيو ڇا ٿو بچي؟ ان ئي ماحول ۾ ننڍڙو اسماعيل مدرسي ۾ پڙهڻ ويٺو ۽ وڏو ٿيو ته سٺي بانگ ڏيندو هو. پر سندس ذهن جي ڪنهن ڪنڊ ۾ ان ماحول کان بغاوت موجود هئي. هڪ ڀيري عيد جي موقعي تي سندس ڏاڏي پهراڻ ٺهرائي ڏنس ته نه پاتائين، چئي ”ملان جهڙا ڪپڙا نه پائيندس، قميص پائيندس!“ اهڙو ضد ڪيائين جو ڳالهه تان نه لٿو ۽ عيد پراڻن ڪپڙن ۾ ڪيائين.
شايد اها سنڌوءَ جي مٽي ۽ کور واهي رتڙين (چانورن) جي خوشبوءُ هئي، جنهن اسماعيل جي زندگيءَ ۾ ڪو چَسُ پيدا ڪيو، يا وري ماحول تي مولوي محمد عثمان لورنگزادي جي خطبن ۽ مولوي علي محمد مهيريءَ جي شاعريءَ جو ڪو رنگ چڙهيل هو. هن علائقي ۾ مُلان حسن جي ٻه ٽي سئو سال پراڻي درگاهه به آهي جنهن جي علمي فيض جو سلسلو ملتان سان جڙيل آهي. اسماعيل وارا هن درگاهه جا مريد به آهن. ممڪن آهي ته ملان حسن جون دلچسپ ڪرامتون اسماعيل جي من کي به وندرائينديون هجن! ”ملان حسن شينهن کي ڍڳو ڪري وهائيندو هو، ۽ نانگ کي لَڪڻ ڪري هلندو هو ... هڪ ڀيري چورن هٿان ڪُٺل ڍڳي کي سڏ ڪيائين ته گوشت ديڳڙن مان رنڀندو آيو.“ ننڍڙو اسماعيل انهن پيرن، مولوين ۽ شاعرن کي تمام وڏيون ۽ مافوق الفطرت هستيون سمجهندو هو. سندس خيال ۾ اهي ڪي تمام وڏيون منزلون هيون جن کي ڪو مزدور ۽ هاري پهچي نه ٿي سگهيو.
بلوري اکين وارو هي ٻار تيرهن سالن جي عمر جو ٿيو ته وڃي ڪم سان لڳو. ڪوڏر کنيائين، مزدوري، هارپو، تغاري، روڊ تي پٿر ٽڪڻ جو ڪم، مڇيءَ جو شڪار، هڙُهن تي ملاح ٿي ڪم ڪيائين. زندگيءَ روزگار جو جيڪو به عزت ڀريو رستو ڏنو، ان تي هلي پيو. ڏلهو کڻڻ ۾ گهٽتائي ڀانيائين ته ڪوڏر کنيائين جو اهو مڙسن جو ڪم هو. مال چاريائين خاص ڪري مينهون ۽ ڍڳا. سرڙيو هاري به ٿيو. هڪڙا ڪَمي ٿين وڏيرن جا هاري، پر هي ٿيو هاريءَ جو هاري! چوٿين پتيءَ تي پورو پورهيو ... سنڌ جو زمينداري رواج! جيڪو ملي سو وٺو، نه ته هلو گهر! ايئن اداسيءَ کي عوامي ٻولي ۽ عوامي تجربن جي سڌي ڄاڻ هئي. ڀوڳنائون ته خير دل ۽ بت ۾ رت سان ڊوڙي رهيون هيون.
ايئن ڪندي 74-1973جو زمانو آيو ته باقر سنائيءَ جا پورهيتن جا گيت (ڪتاب) پڙهي پاڻ به شاعريءَ جي ميدان ۾ لهي پيو. سندس ڪاياپلٽ ٽنڊي قيصر جي فضل احمد نظاماڻيءَ ڪئي، باقر سنائيءَ جو ڪتاب به شايد ان ئي ڏنو هئس! جوانيءَ ۾ شهر ۾ ريزڪي دڪان کوليائين ته شهر جي ماحول ۽ سياسي ماڻهن سان واقفيت ٿيس. سن 1973ع ۾ ئي ديهه بڪيرائيءَ ۾ 24 ايڪڙ زمين ورتائين. پهرين پيپلز پارٽي ۽ پوءِ عوامي تحريڪ ۾ آيو. جلسن ڏانهن شوق ٿيس ته پهريون ڀيرو عوامي تحريڪ جي ڪنهن جلسي ۾ شريڪ ٿيڻ ويو ۽ حيدرآباد ڏٺائين. ايئن هن بانگون ڏيڻ ڇڏي ڏنيون، روزا ڇڏيائين ۽ وڃي انهن کي قريب ٿيو جن کي مولوي صاحبن ’ڪافر‘ ٿي سڏيو! مائٽن جي جهل پل نه هجي ته جواني جبل سان مٿو ٽڪرائڻ جا ڏَس ڏيندي آهي. اسماعيل 1978 ۾