2020-06-17
داخلا نمبر 57
عنوان اسڪائي ليڪس جي نقش قدم تي
شاخ سنڌوءَ جو سفر
پڙهيو ويو 2144
داخلا جو حوالو:
هن داخلا جون تصويرون نه مليون
اسڪائي ليڪس جي نقش قدم تي
”دنيا جي وڏي ۾ وڏي سلطنت ڪهڙي هئي ۽ ڪٿي هئي؟“
ان سوال جو جواب ڪو اهڙو ڏکيو ناهي. تاريخ جو هر شاگرد وڏي سولائي سان ٻڌائي سگهندو ته هخامنشي (Achamenien) دور جي مشهور بادشاهه دارا پهرين (686-521 ق-م) ترڪي، يونان، مصر، عربستان، شام، عراق ، افغانستان ۽ هند کي ايران سان ملائي دنيا جي وڏي ۾ وڏي مملڪت ٺاهي هئي، ايڏي وڏي مملڪت تاريخ ۾ وري ڪڏهن نه ٺهي.
تاريخون بادشاهَن جي فتوحات جو ذڪر ڪنديون آهن، پر انهن ڪاميابين پٺيان جن عظيم شخصن جو ذهن، حوصله مند نوجوانن جو جذبو ۽ من جي متوالن جو جوش ڪارفرما هوندو آهي، انهن متعلق خاموش رهنديون آهن، جيڪڏهن ڪٿي ڪو نالو اچي به وڃي ته ان جي ڪم جي اهميت جو ڪو ذڪر يا مڃوتي مفقود.
دارا هندستان تي ڪاهه جو پروگرام ايستائين ٺاهڻ جي همت نه ساري سگهيو جيستائين اسڪائي ليڪس (Skylax) گنڌارا مان ٻيڙين رستي سنڌو درياهه مان ٿيندو سمنڊ تائين سڀئي گهٽ گهير ڏسي نه آيو.
تاريخ جي ابي هيروڊوٽس وٽ اسان کي ان جو ذڪر هيٺين ريت ملي ٿو:
”ايشيا جي وڏي حصي کي ڳولهي هٿ ڪرڻ وارو دارا هيو. هن ڄاڻڻ چاهيو ته سنڌو درياءَ، جنهن ۾ واڳون به پيدا ٿين ٿا (اها ڳالهه يونانين لاءِ حيران ڪن هئي)، ڪٿي وڃي ٿو سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري. اهو ڄاڻڻ لاءِ هن ڀروسي جهڙا شخص موڪليا. ان ۾ ڪرونڊا جو اسڪائي ليڪس به هيو، جنهن کي نديءَ ۾ موڪليائين.“
”هو پڪتوئڪ (Paktuika) پرڳڻي جي ڪاسپاتروس (kaspaturos) شهر کان هليا. نديءَ ۾ اوڀر منهن سفر شروع ڪيائون، سج کين سامهون اڀريو، هو سمنڊ ۾ پهتا ۽ پنهنجو رخ اولهه ڏي رکيائيون، تان جو ٽيهن مهينن جي مسافري کان پوءِ ان هنڌ پهتا جتان مصر جي بادشاهه فونيشين (Phonecians) کين لبوا (Africa) جي چڪر تي اماڻيو. جڏهن اهو سفر مڪمل ٿيو ته دارا هند کي فتح ڪيو ...“[14:Herodotus Book IV]
اسڪائي ليڪس اهو پهريون غير مقامي شخص هيو، جيڪو سنڌو جهڙي حيرت انگيز درياهه رستي سمنڊ تائين پهتو ۽ سنڌ جي وڻجارن کي ساڻ ڪري مصر تائين دڳ ڏسي آيو، هو پاڻ يوناني هيو. سندس رڳن ۾ هلندڙ رت ۾ جستجو جو شوق ڦري رهيو هيو، همت جا اڻکٽ خزانا وٽس موجود هئا، پر سنڌوءَ جا گس ڏسڻ لاءِ جن وسيلن جي گهرج هئي، اهي هن وٽ نه هئا. ان ڪري کيس بادشاهه کان رجوع ڪرڻو پيو، جنهن پنهنجي مقصدن جي پيش نظر هن جي مدد ڪئي.
اسڪائي ليڪس پنهنجو سفر ڪهڙي هنڌان شروع ڪيو؟ اهو بحث هڪ عرصي کان جاري آهي. هند جي فتح کان اول دارا جي سلطنت جي اوڀر واري حد گنڌارا هئي. جنهن جو ذڪر ڪوهه بيستيون (Bisitun Inscriptions) تي اڪريل عبارتن ۾ آهي. دارا جي مقبري تي اڪريل عبارتن ۾ هند به شامل آهي، ظاهر آهي هند بعد ۾ دارا جي قلمرو ۾ شامل ٿيو، ڇو جو نقش رستم واري عبارت دارا جي وفات کانپوءِ جي آهي. بيستون نقش رستم ۽ استخر (Persepolis) وارين عبارتن جي پيش نظر اهو چئي سگهجي ٿو ته هخامنشي دور جي شروعات ۾ سائرس اعظم جي فتوحات جي دائري ۾ گنڌارا به شامل هيو، ڇو ته دارا جي شروعاتي دور وارين عبارتن ۾ گنڌارا صوبي جو ذڪرملي ٿو.
هيروڊوٽس جي بيان مطابق اسڪائي ليڪس گنڌارا صوبي جي مشهور شهر ڪاسپاتروس وٽان پنهنجو سفر شروع ڪيو هيو. ان لحاظ کان اهو سفر پشاور شهر جي پسگردائي مان ڪٿان شروع ٿيو هوندو، ڪاسپاتروس ۽ پشاور جي ساڳئي شهر هئڻ جي حق ۾ تاريخي شاهدين ڳولڻ ۾ اسان کي هيڪاٽس (Hecateaus of Miletus) وٽ، پنج سو سال قبل مسيح ۾ به اهو ذڪر ميل ٿو. هو چئي ٿو، ”ڪاسپاپورس جو شهر گنڌارا ۾ آهي.“ مشهور چيني سياح هايون تزنگ (Hiuen Tsang) ان شهر جو نالو پولشاپول (Polushapolu) ٻڌايو آهي. سندس ٻيو هموطنفاهِين (Fa-Hien) جيڪو زيارتن سانگي گنڌارا آيو، پنهنجي سفر نامي ۾ پرشاپورا (Purshapura) لکي ٿو. سنسڪرت زبان جي پراڻي عبارتن ۾ کيس پرشاپورا (Purshapura) لکيو ويو. مسلمانن جي اوائلي تذڪرن ۾ (Pushapur) پشاپور آيو آهي. [البيروني پشاپور (Pushapur)سڏي ٿو.] ان نالي جو داستان پوري طرح واضح ڪري ٿو ته هيروڊوٽس وارو ڪاسپاتروس ئي اڄڪلهه وارو پشاور آهي.
ان خيال جي حق ۾ هڪ ٻي شاهدي به ملي ٿي ۽ ان جي قدامت کيس وڌيڪ معتبر بڻائي ٿي. نقش رستم ۾ دارا جي مقبري ڀرسان ٻن زبانن ۾ هڪ عبارت ملي آهي، جيڪا شاپور پهرين جي دور جي آهي. پارٿين ۽ يوناني زبانن ۾ لکيل ان عبارت ۾ هخامنشي سلطنت جي اوڀر واري حد Pshkbur/Paskiboura ٻڌائي وئي آهي. ان نالي سان هيروڊيوٽس واري نالي ۽ سنسڪرت واري پريشاپورا ۽ جديد پشاور واري بيهڪ بلڪل ٺهڪي اچي ٿي ۽ البيروني جو بيان ٻنهي جي وچواري ڪڙي جي حيثيت رکي ٿو.
ڪاسپاتروس جي شناخت متعلق اڄ کان سٺ ستر سال اڳ ڪا دعويٰ ڪرڻ مشڪل ٿئي ها. پر ڪجهه عالمن جو اندازو اهو ئي هيو ته اسڪائي ليڪس ڪابل ندي کان پنهنجي مشهور سفر جي شروعات ڪئي هوندي. ڪابل کان 45 ميل مٿي اولهه کان ڪابل ندي پنهنجي سفر جو آغاز ڪري ٿي. ڪابل ٽپي لوگار ندي ۾ اچي ڇوڙ ٿي ڪري. سورنهن ميل ميدان لتاڙي تانگي گارو کاج ۾ داخل ٿئي ٿي، ٻن ميلن کان پوءِ هڪ نهايت زبردست ۽ حسين آبشار بڻائي پورا سو فٽ هيٺ ڪري ٿي. جتان جبلن جي وچ ۾ سوڙهي دڳ مان لنگهي، گهڻين لاهين مان ٿيندي (جتي ان جي تيزي انتهائي خطرناڪ آهي) دارنتا گاج مان دڳ ٺاهيندي، مستي ۾ ٽپندي ڪڏندي، ڦوڪون ڏيندي، گج اڏائيندي جلال آباد، گردي ڪت ٽپي داڪا وٽ جابلو نالي (گاج) مان ٿيندي، مهمند جبلن مان رستو ڪندي وارسڪ وٽ پشاور ماٿري ۾ گهڙي ٿي. مچني ٽپي نساٿا وٽ سوات نديءَ کي ساڻ ڪري آخرڪار اٽڪ وٽ سنڌو ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. جتي ان جو ۽ سنڌوءَ جو پاڻي هڪ جيترو هوندو آهي.
اها ندي ڪابل کان وٺي گهڻي ڀاڱي اوڀر رخ ۾ وهندي ٿي اچي، جلال آباد ٽپي، ڪوهه سفيد جا جبل لنگهي، وادي پشاور جا ميدان لتاڙي، اٽڪ تائين هڪ رخو سفر اٿس.سنڌوءَ جو رخ وري ڏکڻ طرف آهي. ڪابل ندي ۽ سنڌو اٽڪ وٽ ذري گهٽ گونيا ڪنڊ ٺاهين ٿيون.
ڪابل ندي حقيقت ۾ ايستائين ٻيڙين جي سفر لائق نٿي ٿئي، جيستائين اها پشاور ماٿري ۾ نٿي پهچي. ڇو ته شروع ۾ پاڻي گهٽ آهي، جڏهن ڪنهار ندي جلال آباد وٽ ان سان ملي ٿي ته وري پاڻي جو وهڪرو نهايت تيز آهي ۽ ڪنارن تي بيٺل اَڏيون ٽڪريون تمام خطرناڪ آهن. لالپوره کان وار سڪ تائين ندي سفر لائق نٿي رهي. البت تمام ننڍڙيون ٻيڙيون لاهي سگهجن ٿيون. پر اصل دريائي سفر وري به ممڪن ناهي. ها، پشاور جي ميدانن ۾ ٻيڙين جي سفر ۾ ڪو خطرو ناهي، پر اتي ندي چئن شاخن ۾ ورهائجي وڃي ٿي. سردرياب ، ناگومان، شاهه عالم ۽ بدني . نساٿا وٽ ڪابل ندي جون اهي شاخون ۽ سوات ندي جو ڪردار جداگانه آهي. ايتري قدر جو مقامي طرح نديءَ جو نالو به بدلجي وڃي ٿو. اتي ان کي ’لنڊائي ندي‘ يا ننڍي ندي سڏين ٿا. جاگرافيائي طور تي نساٿا کان ڪابل نديءَ جو جابلو نالي وارو انداز ختم ٿئي ٿو. ۽ نئين ندي شروع ٿئي ٿي.
ڪابل ندي جي ڪيفيت ڏسي ان ۾ ڪو شڪ نٿو رهي ته اسڪائي ليڪس پشاور جي اولهه کان مٿان نديءَ ۾ پنهنجو سفر هرگز