اسڪائي ليڪس جي نقش قدم تي

�روع نه ڪيو هوندو. ٻيو ته پشاور جي ڀر ۾ پڻ ندي چئن شاخن ۾ ورهائجي وڃي ٿي، اهو هنڌ به ان سفر جي شروعات جو نٿو ٿي سگهي. باقي جتي چارئي شاخون گڏجن ٿيون اتي ان نديءَ ۾ اٽڪل سنڌو جيترو پاڻي جمع ٿي وڃي ٿو، تنهن ڪري اهو ممڪن آهي ته اسڪائي ليڪس پنهنجو سفر پشاور شهر جي اوڀر ۾ نساٿا کان ڪجهه هيٺان شروع ڪيو هوندو.
پر ٻن مشهور عالمن Foucher ۽ Herzfeld ملتان کي ڪاسپاپورس (Kaspapuros) قرار ڏنو آهي. سندن تحقيق جو بنياد البيروني جي Indica ۾ آيل هڪ مصرع آهي، جنهن ۾ هن چيو آهي ته ملتان کي شروعات ۾ ڪاسيَپاپورا (Kasyapapura) سڏبو هو. هو چون ٿا ته اسڪائي ليڪس پنهنجو سفر ملتان مان شروع ڪيو هوندو.
ملتان کان سفر جي شروعات واري خيال کي اسان ان بنياد تي رد ڪيون ٿا ته سنڌوءَ جو رخ ڏکڻ طرف آهي ۽ اسڪائي ليڪس جهڙو مانجهي مڙس ملتان کان سفر ڪندي ڪڏهن به ان غلط فهمي ۾ مبتلا نه ٿي سگهي ها ته هو اوڀر طرف سفر ٿو ڪري.
ٻيو اسان جي خوش نصيبي سبب اسڪائي ليڪس جي پنهنجي زباني سندس سفر جي احوال جا ڪجهه ٽڪرا اٿينس (Athenaesus: Circa AD-200) جي معرفت ملن ٿا، ” ...هڪ جبل درياهه سان گڏوگڏ هلندو رهي ٿو. ڪٿي ڪٿي اهو جبل تمام بلند ٿي وڃي ٿو. ان تي جهنگ بيٺل هو. ڪَنڊن وارا ٻوڙا جام هئا.“
بيلجيئم جي عالمن Honigman ۽ Maricq اها عبارت ڳولهي لڌي، سندن خيال ۾ اهو بيان اٽڪ کان هيٺ شادي پور پوءِ ڪالاباغ ۽ اتان کان بلاٽ تائين واري علائقي سان ڀيٽي سگهجي ٿو. واقعي ملتان جي ميدانن ۾ جبل ڪٿان آيا؟
اسڪائي ليڪس جي سفر جي شروعات جي هنڌ کي ڳولهڻ لاءِ عالمانه بحث مباحثي جو فائدو پنهنجي جڳهه تي پر ان معاملي جي جاچ لاءِ جاگرافيائي شاهدين جي اهميت کان انڪار ممڪن ناهي.
ان لاءِ اهو ضروري آهي ته ڪابل ندي ۾ سفر شروع ڪجي ۽ هٿ آيل اڪتسابي شاهدين کي مشاهدي جي ڪسوٽي تي پرکجي.
اسڪائي ليڪس جي سفر متعلق سمورين پراڻين شاهدين ۽ سندس بيان جي ڀيٽا ٻيڙين جي سفر دوران ڪئي وئي.
ان سلسلي ۾ ڪابل- سنڌو مهم (River Kabul-Indus Expedition 1988) ترتيب ڏني وئي. نوشهره کان ڪجهه مٿي جتان ڪنهن وڏي دريائي سفر جي شرعات ممڪن ٿي سگهي پئي، اهو سفر ٻيڙين جي رستي شروع ٿيو ۽ اٽڪ تائين ڪابل يا لنڊائي ندي ۾ ۽ اتان کان پوءِ ڪالاباغ تائين سنڌو ۾ جاري رهيو. پنجن ڏينهن جي ان سفر ڪري اها حقيقت به واضح ٿي ته اهو دريائي رستو سفر ۽ مواصلات لاءِ اڄ به اوترو موزون آهي، جيترو هزارين ورهيه اڳ هيو. دريائي رستا تمام سنهنجا ۽ سستا ٿين ٿا. ان مهم وسيلي انهن جي ترقي ۽ واڌاري لاءِ شعوري ڪوشش جي ابتدا ٿي.
درحقيقت ڪابل سنڌو درياهه مهم 1988ع دوران، ان ڳالهه جي ضرورت محسوس ڪئي وئي ته سنڌو درياهه ۾ هڪ مڪمل مهم ترتيب ڏجي ۽ وقت جي ظالم هٿن مان پراڻين نشانين کي تباهه ٿيڻ کان اڳ بچائي محفوظ ڪري سگهجي.
تبديلين جي هن جهان ۾ ڪي هنڌ اهڙا به آهن، جتي وقت بيهي رهي ٿو. سنڌو مهم دوران اهڙا ڪيترا مقام آيا جتي محسوس ٿيو ته وقت ڄمي پارو ٿيو پيو هجي، اليڪٽرانڪ هوا جو هڪ به جهونڪو اتي نه گهليو هيو.
سنڌو مهم جو پروگرام ميجر اعظم ۽ مون ڪراچي ۾ ويهي ٺاهيو هيو. ان زماني ۾ سنڌ جي ثقافت کاتي جي سيڪريٽري جي عهدي تي محترمه مهتاب اڪبر راشدي تعنياتي ٿي.
اسان مهتاب صاحبه سان ملاقات وڃي ڪئي، سنڌو مهم جو ٻڌي انهن پنهنجي ممڪن تعاون جو يقين ڏياريو. ميجر اعظم پنڊي واپس وريو ۽ آءٌ بلوچستان موٽي ويس.
ٿيو ائين جو مون کي بدلي ڪري سنڌ موڪليو ويو ۽ سنڌ حڪومت وري ثقافت کاتي ۾ ڊپٽي سيڪريٽري جي عهدي تي تقرري جا آرڊر ڪيا.
رهيل ڪسر به پوري ٿي وئي. مون ميجر اعظم کي لاهور گهرايو ۽ پاڻ به جهاز پڪڙي شهزاد جي گهر تي وڃي ديرو دمايو. ضمير، زبير، اعظم، شهزاد ۽ آءٌ مسلسل يارنهن ڪلاڪ وسيع ڊرائينگ هال جي فرش تي نقشا وڇائي، سنڌوءَ جا ور وڪڙ جاچندا رهياسين. ميجر اعظم جون آهون ۽ دانهون ڪنهن عاشق خانه خراب کان گهٽ هرگز نه هيون. زبير جي رومانويت پڻ بنا بريڪ آهي. هڪ کي سنڌوءَ سان پيار آهي ته ٻئي کي ايڊونچر سان عشق.
وقت جي گهٽتائي جي شديد احساس ۽ ڪم جي گهڻائي جي خيال سبب مون کي هر هر پنهنجو هيڊماستر جهڙو آواز بلند ڪرڻو پيو، آخرڪار هڪ مفصل ۽ جامع منصوبو اسان جي آڏو پيو هيو.
ميجر اعظم ۽ آءٌ رات جي پيٽ ۾ پنڊي ۽ ڪراچي واپس ورياسين ۽ تيارين ۾ لڳي وياسين. تيارين جو تفصيل تمام ڊگهو آهي ۽ تاريخ جو حصو پڻ. پر ان لاءِ ٻيو موقعو پيدا ڪبو. بهرحال هڪ اهڙي ٽيم جي ترتيب حقيقتًا هڪ مشڪل مرحلو هيو جيڪا نه صرف ان مهم جي بنيادي اهميت کي سمجهي سگهي، بلڪه مهم جي اڪتسابي پهلوءَ جي ضرورت پڻ سمجهي، جيئن ته لفظ ’مهم‘ چٽي طرح اها ڳالهه واضح ڪري ٿو ته اهو نه صرف پُر خطر معاملو ٿئي ٿو بلڪه جسماني طور تي به مشقت طلب موقعو آهي.
بهرحال بدر ابڙو جن جو ٽيم ۾ شمول ٽئين پهلوءَ سامهو رکندي ٿيو، مهم جو هي احوال اسان جي ان اعتماد کي درست ثابت ڪري ٿو.
سنڌو مهم جديد دور ۾ اسڪائي ليڪس واري مهڙين باضابطه مهم وانگر هڪ عظيم قدم آهي. جنهن جو فيصلو وقت ضرور ڏيندو.

ڪليم لاشاري