اشوڪ کانپوءِ ٻُڌمت ۾ نيون پراڻيون علامتون

�ادري آهي؟ ڇا آئون هي سڀ پنهنجي شهنشاهت جي توسيع ۽ خوشحاليءَ لاءِ پيو ڪريان يا ٻين جون حڪومتون تباهه ۽ برباد پيو ڪريان. جنگ ۾ ڪنهن مڙس وڃايو آهي ته ڪنهن پيءُ! ڪنهن ٻار وڃايو آهي ته ڪنهن ان کي ماريو آهي جيڪو اڃا ڄائو ئي ڪونه آهي. هي لاشن جو ڪهڙو ڍير آهي؟ هي فتح جا نشان آهن يا شڪست جا؟ هي ڳجهون، ڪانءَ ۽ باز موت جا قاصد آهن يا شيطان جا؟“
اهو شديد ذهني دٻاءُ هن کي ٻُڌمت ڏانهن وٺي ويو. هن پنهنجي شهنشاهي حيثيت کي ٻُڌمت جي واڌاري لاءِ وقف ڪري ڇڏيو ۽ ٻُڌمت کي پنهنجي حڪومت جو مذهب قرار ڏئي ڇڏيو. اها لڳ ڀڳ 260 ق.م جي ڳالهه آهي. هن ٻُڌمت جي Vibhajana Vada (ڇيد واد) مڪتبه فڪر جو پرچار ڪيو.
سندس ڏاڏو چندرگپت موريا (پيدائش 340 ق.م حڪومت 298-320 ق.م) هندستان جي مشهور سياسي مفڪر چاڻڪيه جو شاگرد هو. هن موريا خاندان جي حڪومت جا بنياد ان وقت رکيا جڏهن سڪندراعظم 323 ق.م ڌاري سنڌو ماٿريءَ مان نڪري ويو ۽ بابل تائين پهچندي مري ويو. چندرگپت عمر جي پڇاڙيءَ ۾ جين مت اختيار ڪري سنياس ورتو ۽ حڪومت پنهنجي پٽ بندوسار کي ڏنائين. چندرگپت کي پنهنجو پوٽو اشوڪ وڻندو هو، ان ۾ مڻيا نظر ايندي هئس، جڏهن چندر گپت سنياس وٺڻ مهل تلوار ڦٽي ڪئي ته اشوڪ پنهنجي ڏاڏي جي تنبيهه جي باوجود اها تلوار لڪائي ڇڏي، جيڪا هن گهڻا سال پوءِ ڪڍي. اشوڪ مزاج ۾ ضدي ۽ شرارتي ٻار هو. هي بندوسار جو برهمڻ زال مان پٽ هو، انڪري کيس خالص شاهي رت نه سمجهي نظر انداز ڪيو ٿي ويو. اشوڪ شڪاري طبيعت وارو کتري هو ۽ کيس خاندان جي ٻين شهزادن وانگر جنگي هنرن ۽ حڪومت هلائڻ جي تربيت ملي هئي. سندس وڏا (خالص شاهي رت وارا) ڀائر خاص ڪري سُسيما سندس جاني دشمن هو ڇو ته کيس اشوڪ مان سدائين خطرو نظر ايندو هو ته متان هو تخت تي قبضو ڪري نه وٺي. ان ڪري اشوڪ کي سدائين مرڪز کان پري فسادي علائقن ۾ موڪليو ويندو هو.
پهرين اشوڪ کي ٽيڪسيلا ۾ بغاوت واري صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ موڪليو ويو جتي جنگجو هِند -يوناني (Indo-Greek) آبادي سُسيما جي گورنريءَ (بدانتظامي) کان بيزار هئي. پوءِ، جڏهن سُسيما جي چوڻ تي کيس جلاوطن ڪيو ويو هو ته هُو ڪلنگا رياست ۾ روپوش ۽ ٻهروپ ۾ رهيو جتي هڪ مهاڻي ڇوڪري ڪوروَنڪي سان دل لڳي ويس (ڪلنگا جي فتح کانپوءِ ان ڇوڪريءَ سان شادي به ڪيائين اهو پتو هڪ سنگي تحرير مان پيو آهي). ٻيو ڀيرو، جڏهن گجرات کان ڏکڻ ۾ واقع اجين (هاڻوڪو مڌيا پرديش) مان سخت بغاوت اڀري ته بندوسار اشوڪ کي جلاوطنيءَ مان واپس سڏائي ورتو ۽ جنگ تي موڪليو. هن جنگ ۾ اشوڪ زخمي ٿي پيو، سندس علاج خفيه طريقي سان ٿيو ڇاڪاڻ ته کيس سُسيما جي طرف کان سخت انديشو هو. سندس علاج ٻُڌ ڀِڪشوئن ۽ ڀِڪشوياڻين پئي ڪيو. اتي ئي هڪ ٻُڌ ڇوڪريءَ (ديوي) سندس تيمارداري ڪئي، چڱو ڀلو ٿيو ته ان سان شادي ڪري ڇڏيائين. بندوسار ان شاديءَ کي بهانو بنائي اشوڪ کي پاٽلي پترا (مگڌ جي گادي) کان پري رکيو ۽ کيس اجين جو گورنر ڪري اوڏانهن واپس موڪلي ڇڏيائين. هڪ سال امن جو گذريو، ديويءَ کي پٽ ڄائو، ان دوران بندوسار مري ويو. سُسيما اشوڪ ۽ سندس پُٽ کي مارائڻ لاءِ ماڻهو موڪليا پر انهن جي هٿان اشوڪ جي ماءَ قتل ٿي وئي. اشوڪ مگڌ پهتو ۽ خوني لڙائيءَ ۾ اشوڪ کي پاٽلي پترا جي راڄ گديءَ لاءِ سُسيما سميت سڀني ويڳن ڀائرن کي قتل ڪرڻو پيو. انهن مان هڪ وڃي ڪلنگا ۾ لڪو. تخت تي ويهڻ کان پوءِ به اشوڪ 8 سال جنگيون وڙهندو رهيو ۽ پنهنجون حدون اولهه ۾ برما، ڏکڻ ۾ تامل ناڊو ۽ آنڌرا پرديش، اتر ۾ هماليه ۽ اولهه ۾ افغانستان ۽ ايران تائين پکيڙيائين، سنڌو ماٿري ۾سنڌ ۽ پنجاب اڳ ئي راڄ ۾ شامل هئا. ڪلنگا جي جنگ 265 ق.م ڌاري لڳي هئي. ڪلنگا (هاڻي اڙيسا صوبي ۾) جي جنگ ۾ ڀيانڪ اشوڪ پنهنجي ئي هٿان ٿيل تباهه ڪاريون ڏسي ڏڪي ويو ۽ ٻُڌ مت اختيار ڪيائين. ڪلنگا بادشاهي پارليامينٽري طرز جي رياست هئي، هتي راڄ ڌرم جو تصور هو، يعني حاڪم جي فرضن ۽ کتري ڌرم جو تصور هو.
ٻُڌ مت اختيار ڪرڻ کانپوءِ اشوڪ ٻُڌمت جي vada Vibhajja جو پرچار ڪيو. هن لفظ جو ترجمو ڪجهه هن ريت ٿيندو ”تجزيو واد“ يا ”ڇيد واد“. اهو ڇيد 250 ق.م ۾ اشوڪ جي سڏايل ’پاٽلي پُترا ڪائونسل‘ ۾ ٿيو. ٻُڌ مت جا ڪي ماهر هن ڪائونسل کان هڪدم پوءِ ’مهايانا‘ (وڏي گاڏي) فرقي کي ڏسن ٿا. پر سرناٿ اسٽوپا لڳ اشوڪ جي هڪ ٿنڀي تي فرمان لکيل آهي ته ”ڀِڪشوئن جي نظام ۾ ڪو به ڌڙي بندي نه ڪندو!“ اهو ٿنڀو پڻ 250 ق.م ۾ کڙو ڪيو ويو هو. هي اهو ئي ٿنڀو آهي جنهن تي چئن شينهن وارو ڇٽ (capital) رکيل هو. منهنجي خيال ۾ اشوڪ کي مهايانا فرقي جو پرچارڪ چوڻ مناسب نه آهي ڇاڪاڻ ته سندس دور ۾ گوتم ٻُڌ جي شبيهه ٺاهڻ جو رواج ڪونه هو ۽ نه ئي وري هن ڪا اهڙي شيء ٺاهڻ جي سرپرستي ڪئي.
يعني، 250 ق.م واري سڀا کي نئين فرقي جو بنياد نه سمجهيو ويو پر خود فرمان مان ظاهر آهي ته ان سڀا ۾ ڪي بنيادي اختلافي خيال ۽ خدشا ضرور اٿاريا ويا هئا. اشوڪ پنهنجي طور نون ۽ پراڻن خيالن جي تجزيي سان ’ڇيد واد‘ جي ذريعي ٻُڌ مت کي اڳتي وڌايو جنهن کي (اشوڪ يا ٻُڌ جي) ”ڇَٽي“ طور علامت ۾ بيان ڪيو ويندو آهي.
اشوڪ جي اڪثر ٿنڀن تي ببر شينهن ويٺل ڏيکاريو ويندو آهي، سندس جهنڊي تي به شينهن ڏيکاريو ويندو آهي، يعني ببر شينهن اشوڪ ۽ سندس شهنشاهيت جو نشان هو. چون ٿا ته اشوڪ ڪنهن موقعي تي شڪار دوران فقط هڪ سيخ جي مدد سان اڪيلي سر شينهن ماريو هو.
جڏهن سندس پٽ مهندر ۽ ڌيءَ سنگهامترا وڏا ٿيا ته انهن به ٻُڌ مت جي ڦهلاءَ ۾ وڏو ساٿ ڏنو ۽ هنن سلون (سريلنڪا) ۾ ٻُڌ ڌرم قائم ڪيو. شهنشاهه اشوڪ ڪائونسل جي اجلاس کان پوءِ سڄي راڄ ۾ هزارين وِهارا، اسٽوپا مڙهيون ۽ مسافر خانا ٺهرايا. هن اهنسا جي سرڪاري پاليسيءَ جو اعلان ڪيو، هر ماڻهوءَ جي حفاظت ۽ شڪار محدود ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو، هڪٻئي لاءِ، خاص ڪري ننڍ وڏائي موجب احترام ۽ برابريءَ جو حڪم جاري ٿيو ۽ قيدين کي معافي يا رعايتون ڏنائين. هن کوڙ اڏاوتن ۽ هنرن جي سرپرستي ڪئي. انسانن سان گڏوگڏ جانورن لاءِ اسپتالون ٺهرايون، پراڻا روڊ نئين سر تعمير ڪرايا. انهن تبديلين کي ڌاما اشوڪ (اشوڪ جو ڌرم) چيو ويو. هن ڌرم جا مکيه اصول بيان ڪيا:
اهنسا، ٻين فرقن ۽ خيالن ڏانهن سهپ جو رويو، وڏن جو احترام، برهمڻ ۽ ٻين مذهبي استادن لاءِ احترام، دوستن ڏانهن آزاديءَ جو هٿ، نوڪرن سان انساني رويو ۽ سڀني سان سخا. اهي اصول عام اخلاق تي ٻُڌل هئا ۽ ڪنهن به ڌرم يا خيال واري کي انهن تي اعتراض ڪونه هو.
اشوڪ بابت اڪثر معلومات سندس کوڙيل ٿنڀن يا تختين تان ملي ٿي. سرناٿ وٽ سندس ٿنڀو سڀ کان اهم سمجهيو وڃي ٿو. اهو ريتلي پٿر (sandstone) جو ٺهيل آهي. هي ٿنڀو سرناٿ تي اشوڪ جي آمد جي نشاني آهي. روايت آهي ته مهندر ۽ سنگهامترا جي تربيت به هن ئي وهاري ۾ ٿي. ان گول ٿنڀي جي چوٽيءَ تي چار شينهن ٺهيل آهن، جيڪي هڪٻئي کي پٺي ڏيئي بيٺا آهن. اهو نشان بعد ۾ هندستان ج