اشوڪ کانپوءِ ٻُڌمت ۾ نيون پراڻيون علامتون

ي قومي نشان طور پنهنجايو ويو، شينهن شهنشاهه اشوڪ جي حڪومت ۽ ٻُڌ جي بادشاهت جي علامت آهي.
مٿي ڄاڻايل تاريخون مختلف جاين تان ورتل ۽ اندازن تي ٻُڌل آهن. هتي هڪ ٻي لسٽ ڏجي ٿي جنهن ۾ پڻ اشوڪ جي حياتيءَ جي اهم واقعن جو تاتپرج آهي. جنم 304 ق.م، راڻي ديويءَ سان شادي 286 ق.م، مهندر جو جنم 284 ق.م، سنگهامترا جو جنم 281 ق.م، تاج پوشي 73-272 ق.م، اشوڪ جو ٻُڌ مت ڏانهن لاڙو 266 ق.م، ڇٽين (Chaityas) جي تعمير 266-263 ق.م مهندر ۽ سنگهامترا جو ٻُڌ مت اختيار ڪرڻ 264 ق.م. ڪلنگا جي فتح 263-262 ق.م، ٻُڌ مت اختيار ڪيو 263 ق.م. ڌرم ياترا 250-263 ق.م. ۽ ٻُڌن جي ٽين ڪانفرنس 253-250 ق.م. مهندرا جي سريلنڪا ياترا 252 ق.م. فرمان 243-242 ق.م. سنگهامترا جو موت 240 ق.م .

اشوڪ جا ٿنڀا
اشوڪ جا فرمان هندستان ۽ پاڪستان جي مختلف علائقن ۾ 33 جاين تي ٿنڀن، جابلو ڇِپن ۽ غارن ۾ لکيل مليا آهن. انهن تي اشوڪ جي دور ۾ ٻُڌ مت بابت مواد ملي ٿو جن ۾ سماجي، مذهبي ۽ اخلاقي معاملن جا اصول لکيل آهن. اشوڪ جي هڪ تختي ڪابل ميوزيم ۾ رکيل آهي، جنهن تي ٻن ٻولين (يوناني ۽ آرامي) ۾ فرمان تحرير آهي. ان ڪري ان جو امڪان آهي ته اشوڪ جا فرمان ٻين ٻولين ۾ به لکيا ويا هجن جيڪي في الحال پوريءَ طرح دريافت نه ٿيا آهن.
اشوڪ بابت چيو وڃي ٿو ته هن ٻُڌ ڀِڪشوئن لاءِ 84 هزار اسٽوپا، سنگهارام، وهارا، ڇٽيا ۽ رهائشي جايون ٺهرايون جيڪي ڏکڻ ايشيا ۽ وچ ايشيا ۾ پکڙيل آهن. هن وهارن ۽ مڙهين لاءِ فنڊ ڏنا. هن ڪشمير، افغانستان، شام، ايران، مصر، يونان، اٽلي ۽ ترڪي ڏانهن مڌايامڪ سَٿويرا (ڀِڪشو) پرچار لاءِ موڪليو، اهڙي طرح اوڀر ۽ ڏکڻ، اتر ڏانهن به وڏا ڀِڪشو موڪليائين. هن نالندا ۽ ٽيڪسيلا ۾ وهارن کي دانش مرڪزن طور هٿي ڏني، سانچي ۽ مها ٻوڌي اسٽوپا ٺهرايا. هن سرامڻ ۽ برهمڻ کي هڪ جيترو مان ڏنو.
’اشوڪ چڪر‘ ۾ 24 ارا آهن جيڪي بظاهر ٻُڌ جي چڪر کان ٽيڻا آهن ۽ بدعت پيا لڳن، پر غور ڪجي ته اهي ٻُڌ جي بنيادي فلسفي اندر سمايل سماجي اصولن جي اپٽار ڪن ٿا:
1- پيار. 2- همٿ. 3- صبر. 4- امن. 5- مهرباني. 6- چڱائي. 7- خلوص. 8- نرمي. 9- خود ضابطو. 10- بي غرضي. 11- ايثار. 12- سچائي. 13- راستي. 14- انصاف. 15- رحم. 16- سخا. 17- نوڙت / عاجزي. 18- هم احساسي. 19- همدردي. 20- عظيم علم. 21- عظيم ڏاهپ. 22- عظيم اخلاق. 23- هر جاندار لاءِ پيار. 24- خدا يا فطرت جي چڱائي ۾ اميد / ڀروسو يا ايمان.

اشوڪ جا ٺلهه سڄي اتر هندستان (گنگا ۽ سنڌو ماٿرين) ۾ پکڙيل هڪ سلسلو آهن، اهي ٺلهه ٽين صدي قبل مسيح جا آهن. يقين سان چئي سگهجي ٿو ته اشوڪ جا ٺلهه اڃا گهڻا هئا جن مان هاڻي فقط اهڙا ڏهه ٺلهه بچيا آهن، جن تي لکتون موجود آهن. انهن ٺلهن جي اوچائي 40 کان 50 فٽ آهي ۽ هر هڪ پٿر 50 ٽنن تائين ڳرو آهي. اهي سڀ ٺلهه واراڻِسي ويجهو Chunar علائقي مان ريتلو پٿر (sandstone) ڪڍي گهڙيا ويا هئا، اهي ڪن ڪن هنڌن تي سوين ميلن تائين گهليا ويا ۽ پوءِ کوڙيا ويا.
اشوڪ جي ٿنڀن مان پهرين دريافت 16 صديءَ ۾ قديم دهلي ۾ ٿي، جنهن تي چڪرو ۽ سواستڪا اڪريل آهن. چڪرو سچ جي وقت ۽ ٻُڌ جي قانون جي نمائندگي ڪري ٿو ۽ سواستڪا ڪائناتي رقص، ۽ بديءَ کان حفاظت جي علامت آهي.
سرناٿ اسٽوپا وٽ کتل اشوڪ جي هڪ ٿنڀ (جيڪو 250 ق.م ۾ تيار ڪري کوڙيو ويو) جي مٿان چئن شينهن وارو ڇَٽ (capital) رکيل هو. اهو اشوڪ مُدرا (Lion Capital of Ashoka) طور مشهور آهي. اها مورتي ٿنڀي تان لاهي هاڻي سرناٿ ميوزيم ۾ رکي وئي آهي، چئن شينهن کي هڪٻئي ڏانهن پٺي ڪري چئن مختلف رخن ۾ منهن ڪري ويٺل ڏيکاريو ويو آهي. اهي شينهن جنهن گول ٿلهي تي ويٺل آهن، ان ٿلهي جي ديوار (frieze)تي چار اشوڪ چڪر ۽ انهن جي وچ وچ ۾ چار جانور گهڙيا ويا آهن. اشوڪ چڪر کي 24 ارا ڏنل آهن. جن جي وضاحت مٿي ڪئي وئي آهي. اهو گول ٿلهو وري هڪ ڪنول گل تي بيٺل آهي. اهو ڪنول گل ابتي پيالي نما آهي. مجموئي طور اسان ان ٺلهه جي وضاحت ايئن ڪنداسين ته ٺلهه هڪ مضبوط بلندي آهي. ان يادگار بلنديءَ تي ڪنول گل (ٻُڌ مت) آهي، ان تي اشوڪ جا ڌرم چڪر ۽ وقفي وقفي سان ٻُڌ جي حياتيءَ جي منزلن جي نشاندهي ڪندڙ علامتون هاٿي، ڍڳو، گهوڙو ۽ شينهن اڪريل آهن، اهي اڀريل اڪر وارا چٽ آهن. انهيءَ گول ٿلهي(جي آڌار) تي ويٺل چار شينهن اشوڪ جي چئن ڏسائن ۾ حڪومت جي علامت آهن.
انهن اڪريل جانور ۾ گهوڙو ڊوڙندو ڏيکاريو ويو آهي، مضبوط جسامت وارو ڍڳو، شينهن ۽ هاٿي بيٺل آهن. سرناٿ واري ٿنڀي تي شاهي فرمان ۾ لکيل آهي ته ”ڀِڪشوئن جي نظام ۾ ڪو به ڦوٽ نه وجهندو“ ان فرمان سبب اها راءِ رکڻ ته اشوڪ هنايان جي مقابلي ۾، مهايانا فرقي کي نافذ ڪيو، تڪڙي راءِ چئي سگهبي، هنايان فرقي ۾ گوتم ٻُڌ جي مورتي بار بار گهڙي وئي آهي جڏهن ته اسان کي اشوڪ جي ٿنڀن ۽ فرمانن تي آڳاٽن (اصلي حالت ۾ قائم) اسٽوپائن تي ڪٿي به ٻُڌ جي مورتي يا شبيهه نٿي ملي، جيڪا مهايان فرقي وارن ۾ عام آهي.
هن ٺلهه تي گهڙيل ٻُڌ مت جي هنن چئن نشانن جي تشريح ڪندي علامتن جا ماهر چون ٿا ته اهي گوتم ٻُڌ جي حياتيءَ جا چار دور آهن، يعني
هاٿي: راڻي مايا جي گرڀ ۾ ٻُڌ جي اچڻ واري خيال جي علامت آهي جيئن راڻيءَ خواب ۾ ڏٺو هو. ان طرح هاٿي گوتم ٻُڌ جي زندگيءَ جو پهريون مرحلو آهي، يعني پيدائش.
ڍڳو: گوتم ٻُڌ جي محلاتي زندگي ۽ خواهشن جي علامت آهي.
گهوڙو: محلاتي زندگي ڇڏي سنياس لاءِ نڪرڻ جي علامت آهي.
شينهن: ٻُڌ جي تڪميل جي علامت آهي.
چئني رخن ۾ بيٺل چار شينهن، چئني پاسي حڪومت جي علامت آهن.
اشوڪ ٺلهه تي ٻين علامتن جي تشريح هن ريت ڪئي وڃي ٿي:
چڪرو يا ڦيٿو: سندس شعور جي حڪمراني آهي.
چار جانور: چئني پاسن جون سرحدون آهن.
هوبهو، اهڙو ئي ٺلهه ٿائيلينڊ چيانگ مائي (Chiang Mai) ويجهو مليو آهي، جنهن تي چئن شينهن جي مٿان اشوڪ جو چڪرو به موجود آهي، جنهن مان لڳي ٿو ته سرناٿ واري ٿنڀي تي به اهڙو چڪرو رکيل هو جيڪو هاڻي گم آهي. هڪ ٺلهه وئشالي وٽ به آهي جنهن تي فقط هڪ شينهن ويٺل آهي.

اسٽوپا: اشوڪ پنهنجي وقت ۾ جيڪي اسٽوپا يا وهارا وغيره ٺهرايا انهن مان اهم هي آهن:
1- سانچي (مڌيه پرديش ۾). 2- ڌامڪ يا سرناٿ اسٽوپا (اتر پرديش ۾). 3- مها ٻوڌي (بِهار ۾). 4- بربر غارون (بِهار ۾). 5- نالندا يونيورسٽي (وشوا وديالا ۾ ساري پُتا اسٽوپا). 6- ٽيڪسيلا وشوا وديا شالا ۾ ڌرماجيڪا اسٽوپا ۽ ڪُنلا اسٽوپا). 7- ڀِير مائونڊ (ٽيڪسيلا). 8- ڀارهُت اسٽوپا (مڌيا پرديش). 9- ديورڪوٺار اسٽوپا (مڌيا پرديش). 10- بُتڪارا اسٽوپا (سوات). اهي ٽين صدي قبل مسيح جا سادا اسٽوپا آهن جن تي ڪا به تصويري اڪر نه آهي.
انهن مان ڪي ٺلهه وڏي حد تائين ٺلهه مير رڪڻ سان ڀيٽڻ جهڙا آهن، مثال طور سرناٿ وارو ڌامڪ اسٽوپا Dhamek Stupa، ڀَلڙ اسٽوپا، ماڻڪالا اسٽوپا (راولپنڊي کان 32 ڪلوميٽر ڏکڻ اوڀر ۾)، شرنگهدار اسٽوپا (مينگورا، سيدو شريف کان 3 ڪلوميٽر پنڌ تي) پشاور ويجهو ”شاهه ڍيري“ هڪ وڏو اسٽوپا هو. هاڻي ذري گهٽ پٽ لڳو �