اشوڪ کانپوءِ ٻُڌمت ۾ نيون پراڻيون علامتون

�يو آهي. ستين صدي عيسويءَ جو هڪ چيني سياح لکي ٿو ته ”اهو سڄي هندستان ۾ سڀ کان اوچو آهي.“ اهي اوائلي اسٽوپا آهن خود موهن جي دڙي وارو اسٽوپا به آڳاٽو لڳي ٿو ڇاڪاڻ ته هتان ٻُڌ جي ڪا به مورتي نه ملي آهي. ٻُڌ مت جي مهايانا فرقي پهرين صدي عيسويءَ کان زور ورتو خاص ڪري ڪشان ڪنشڪا جي دور ۾، جڏهن هن به اسٽوپا وغيره ٺهرايا پر اهي آرائشي ۽ ٻُڌ جي حياتيءَ بابت تصويري ڪهاڻين سان چٽيل هئڻ ڪري نمايان آهن. جيتوڻيڪ مون وٽ ڪو حتمي ثبوت ڪونه آهي پر اها راءِ ڏيئي سگهجي ٿي ته سنڌ ۾ اهي اسٽوپا اشوڪ جي وقت ۾ ٺهيا هئا، جن اسٽوپائن تان ٻُڌ جي مورتي نٿي ملي، اهي اشوڪ جي وقت ۾ ٺهڻ جا امڪان وڌيڪ آهن، ۽ جن اسٽوپائن مان ٻُڌ جون مورتيون ملن ٿيون، اهي مهايانا دور ۾، خاص ڪري ڪنشڪ جي وقت ۾ ٺهيا ۽ اهو به ممڪن آهي ته اشوڪ جي وقت ۾ ٺهيل ڪي اسٽوپا جڏهن ڊهي ويا ته ٻئي دور ۾ ڪنشڪ انهن کي مرمت ۽ آرائشي مهيا ڪئي انهن ۾ ڪاهوءَ جو دڙو ۽ سڏيرڻ ٺلهه وغيره به شامل ٿي سگهن ٿا.

روايتون آهن ته اشوڪ سنڌ به آيو. سنڌ ۾ انڙپور (تعلقو ڪوٽڙي، ضلعو ڄامشورو) کان هڪ ڪلوميٽر پنڌ تي اشوڪ سان منسوب ”آسوڪا“ ٽڪري آهي جنهن تي ٻُڌڪو ٺڪراٽو پکڙيل آهي.
اشوڪ کانپوءِ هوريان هوريان موريا گهراڻو پوئتي ٿيندو ويو، طاقت جو مرڪز اوڀر کان اولهه ڏانهن منتقل ٿي ويو. ٻُڌ مت لاءِ ٻيو مکيه دور ڪشان دور (375-60ع) جو آهي. ڪشان شهنشاهيت بنيادي طرح باختريا ۽ افغانستان کان اٿل کائي پشاور ۽ گنڌارا تي تسلط ڄمائي، سرحد، بلوچستان، پنجاب، سنڌ کان ٿيندي گنگا ماٿريءَ ۾ پاٽلي پترا تي دنگ ڪيو، ۽ وچ هندستان ۾ اجين کان اڳتي وِدِسا تائين والار ڪئي.
هي يوناني ۽ هندستاني تهذيبن جو عجيب ميلاپ هو جنهن ۾ مقامي فن ۽ تعميرات ۾ يوناني انداز شامل نظر اچي ٿو. هي هڪ اهڙو راڄ هو جنهن جي گادي مٿرا، پشاور، بيگرام ۽ ٽيڪسيلا ۾ ڦرندي رهي. ان حڪومت جون ٻوليون پالي، پِراڪرت، باختري، سنسڪرت ۽ يوناني رهيون. ان ۾ گڏوگڏ ٻُڌ مت، هندو مت، زردشتي مذهب، يوناني ٻُڌ مت ۽ قديم يوناني مذهب هلندا رهيا.
حڪومت جو نظام بادشاهتي رهيو جيڪو 60ع کان 375ع تائين جاري رهيو. شهنشاهي سڪي جو نالو درهم (Drachm) (دام؟) هو. هيءَ شهنشاهيت پهرين صدي عيسويءَ ۾ افغانستان جي اتر ۾ آمو درياهه ۽ ڏکڻ تاجڪستان ۽ اوزبيڪستان کان شروع ٿي. ڪُشان پهرين ۽ ٻي صديءَ ۾ تيزيءَ سان اپکنڊ ۾ وڌيا ۽ پکڙيا ۽ واراڻِسي ويجهو سرناٿ تائين وڃي پهتا، جتي سندن ڪشان حاڪم ڪنشڪ جي ابتدائي وقت جون تحريرون آهن. ڪنشڪ لڳ ڀڳ 127ع (ڪنشڪ جي حڪومتي دور تي تڪرار آهي) ۾ حاڪم ٿيو.
ڪُشانن جي هڪ حاڪم واسوديو اول (Vasudov-I) (225-191ع) جي هڪ سوني سڪي تي ڍڳو ڇپيل آهي جنهن سان گڏ ترشول بردار ديوتا شِو نظر اچي ٿو. ان شبيهه سان گڏ هڪ تحرير به نظر اچي ٿي. سڪي جي ٻئي پاسي تاجدار پاڻ بيٺو آهي ۽ ان جي هٿ ۾ به ترشول آهي.
2 ۽ 3 صدي ع ۾ مهايانا فرقي وارن ٻُڌ جي خوب نقاشي ڪئي آهي. ڪنشڪ (147-127ع) جي دور ۾ ٺهيل هڪ سوني سڪي تي ٻُڌ جي شبيهه ڇپيل آهي ان تي (BODDO) يعني ’ٻُڌ‘ لکيل آهي. ان سڪي تي ٿيل اڪر جهڙي نقاشي پاڪستان جي اترين علائقن ۾ پٿرن تي نظر اچي ٿي. ان دور ۾ گنڌارا / ٽيڪسيلا آرٽ / نقاشيءَ ۾ ٻُڌ، ٻُڌستوَ ۽ ٻُڌڪيون ڪهاڻيون گهڻيون گهڙيون ويون آهن. اهڙا چٽ سنڌ ۾ خاص ڪري کيرٿر ۾ اڃا تائين ڪٿي به نظر نه آيا آهن.

پٿرن تي هيءَ نقاشي سنڌو ماٿر جي اتر ين علائقن ۾ نظر اچي ٿي. اهو علائقو قديم گنڌارا جي حدن ۾ آهي. هيءَ نقاشي ڪشان دور جي آهي جنهن ۾ گوتم ٻڌ کي اسٽوپا ۾ شامل ڏيکاريو ويو آهي. هي واضح طور تي مهايانا فڪر جي چٽسالي آهي، سنڌ ۾ کيرٿر جي حدن مان في الحال ڪنهن به جاءِ تان هن قسم جي چٽسالي نه ملي آهي.