الهه ڏنو

الھه ڏنو / نل بازار
ڪراچيءَ جي ملير ماٿريءَ ۾ نمايان اھڃاڻ جو نالو ’الھه ڏنو‛ آھي. ھي ماڳ ڪراچيءَ کان تقريباً 40 ڪلوميٽر اُتر- اوڀر پاسي ھڪ دڙي جي صورت ۾ آھي. ھن ماڳ تائين منھنجي رھنمائي سائين امير حسين شاھه ملير واري 87 -1988 ڌاري ڪئي ھئي. ان کان پوءِ ان سائٽ تي منھنجو وڃڻ ڪونه ٿيو آھي، انڪري خبر نه اٿم ته ھن وقت اھا ڪھڙي حال ۾ آھي. نَل بازار ماڳ ڊملوٽيءَ کي ويجھو ڳوٺ حاجي الھه ڏني کان ڏيڍ ڪلوميٽر اوڀر ۾ ملير- ڊملوٽي روڊ ويجھو نئه بازار جي ساڄي ڪناري تي آھي.
نئه ملير ۽ نل بازار ڍوري جي وچ ۾ واقع ھي دڙو زمين کان ٽي چار ميٽر مٿي آھي. ان جو قطر 100 ميٽرن کان ٿورو ئي مٿي ھوندو. ھن ھنڌ ناميارن آرڪيالاجسٽن جي ٽيم ڊاڪٽر فيئر سروس جي سربراھيءَ ۾ ڪم ڪيو آھي. ٻيا صاحب ميڪائيل اَي. ھافمين ۽ جِم. جِي. شيفر ھئا. ھنن 74-1973 ع ڌاري ڏھه چورس فٽن جي ٻن ھنڌن تي ترتيبوار 10 ۽ 18 فٽن گَھِري کوٽائي ڪئي ۽ ان مان نڪتل مٽيءَ کي چوٿائي انچ جي ڇاڻيءَ ۾ ڇاڻيو. ان مان ٺڪريون، پٿر، ننڍيون ننڍيون شيون ۽ ھڏيون مليون، جن جو تجزيو ڪيو ويو.
1974 واري ڪم جي رپورٽ مطابق آثارن جون ٽي صورتون آھن، ڪچ سريون اڏاوتون ۽ انھن سان ڪاٺين جا فريم آهن. ان کان پوءِ رٿابنديءَ سان ٺھيل جاين جو سلسلو آھي. ٽئين دور ۾ وڌ ۾ وڌ اضافا ڏسجن ٿا. هي دور ان لحاظ کان اهم آهي ته ان ۾ پهرين دور جي عمارتن کي به استعمال ڪيو ويو ۽ ڪي نيون اضافي پر ڪمزور اڏاوتون به بيهاريون ويون. فرشبنديءَ ۾ ڪچيون سرون استعمال ٿيون آھن، ڪي پٿرن جون ديوارون به آھن، ننڍڙيون گِھٽيون ۽ غسلخانن ۾ ٺِڪريءَ سان فرشبندي ۽ گندي پاڻيءَ جي نيڪال لاءِ پٿر جون ناليون به ملن ٿيون. اللّھ ڏنو ماڳ جون ديوارون ڪچي سِر جون آھن ۽ انھن سِرن جي ماپ 12 X 20 X 40 سينٽي ميٽر آھي. پٿر جون ديوارون 60 سينٽي ميٽر ويڪريون آھن. هڪ پٿريلي نالي 50 سينٽي ميٽر ويڪري آهي. ڪن حالتن ۾ پٿر جي بنيادن واريون ديوارون ڏيڍ ميٽر کان مٿي آهن. ھتان وڏا ٿانوَ ، چُلھا، ٽامي جون شيون ۽ مٽي جا پڪل گولا به مليا آھن.
ٺڪراٽي جي بنياد تي ھن ماڳ کي سنڌو تھذيب سان لاڳاپيل قرار ڏنو ويو آھي. اڏيل جايون عام طور تي چؤڪور آھن. اللّھ ڏنو ماڳ جي کوٽائي مڪمل ٿي نه سگھي. مقامي ماڻھو ٻڌائين ٿا ته کوٽائيءَ دوران ھتان ڪي قيمتي شيون يا خزانو نڪتو ھو، جيڪو کوٽائي ڪندڙ صاحبن لِڪائي ڇڏيو ھو. ان ڳالھه تي کوٽائي ڪندڙ مزدورن وڏو گوڙ ڪيو . ھڙتال ڪئي ۽ پوءِ ڪم بند ٿي ويو. اھو خزانو ڪھڙو ھو؟ ڪابه خبر نه آھي. ان ڳالھه ۾ ڪيترو سچ يا غلط فھمي آھي؟ ڪجھه به نٿو چئي سگھجي.
جيتوڻيڪ ھتان لڌل سڀ ٺڪراٽو سنڌو تھذيب جھڙو نه آھي پر ھن دڙي مان سنڌو تھذيب جون خاص مھرون، ٺڪر جا مخروطي شاھل، مٽيءَ جو ٽِڪيون، مٽيءَ جا گولا، ٽامي ۽ پتل جو شيون، ٺڪر مان ٺھيل آرائشي شيون، مَڻڪا، رانديڪا، ڪنگڻ، ننڍڙا مجسما ۽ ڏاند گاڏيون مليون آھن. ھتان لڌل مھرن ۾ ھڪ کان سواءِ باقي سڀ سنگ جراحت جون ٺھيل آھن. اھي چورس آھن، انھن تي ڪي تصويرون ۽ لکت موجود آھي. ھڪ مھر پڪل مٽيءَ جي آھي جنھن تي ھاٿيءَ جي اڍنگي صورت نقش آھي، ٻين مھرن تي ھاٿي ، گينڊا، ھڪ-سِڱو (تصوراتي) جانور ۽ ڪُونر ڇاپيل آھن.