امر جليل

امر جليل، منهنجو آئڊيل ليکڪ

هو منهنجي لاءِ سدائين هڪ اتساهه جوڳو ليکڪ رهيو آهي. گهڻا گهڻا سال اڳ، جڏهن مون سندس ڪهاڻي ”سرد لاش جو سفر“ پڙهي تڏهن منهنجا وار ڪانڊارجي ويا هئا، پٺيءَ جي ڪنڊي مان خوف جي لهر ڪرنٽ وانگر ڊوڙي وئي هئي. امر جليل جي اها ڪها‎ڻي پڙهي مون سوچيو هو، ”ههڙو ڪِيس! اسان جو خدا ته رحمان ۽ رحيم آهي، پوءِ هي ماڻهو هڪ رحيم خدا جي نالي ۾ ايترا بي درد ۽ وحشي ڇو ٿي پوندا آهن؟“
مون امر جليل جي ڪهاڻي ”اروڙ جو مست“ به پڙهي. ان افساني جا سمورا ڊائلاگ مون کي ياد ٿي ويا، ”سنڌي ماڻهن کي رڳو ڌاڙيل ٿي نه پر پير ٿي به ڦري سگهجي ٿو !“
۽ پوءِ امر جليل جا ”هلال پاڪستان“ ۾ ڇپجندڙ ڪالم ”تنهجيون منهنجيون ڳالهيون“ ۽ ان جا ڪردار ... هي هلال پاڪستان جي عروج، سائين سراج ميمڻ جي صحافتي زندگيءَ ۾ نون ڪامياب تجربن، جديد صحافت جي اڀرڻ، ۽ امر جليل جي منفرد لکڻين جا ڏينهن هئا. آئون ڪيڏو نه خوش قسمت هئس جو هي قدآور ماڻهو اسانجي ذهني تربيت ڪري رهيا هئا. اهو ٺيڪ آهي ته ماڻهوءَ کي پهريون ماحول پنهنجي گهر مان ملي ٿو، برابر مون کي ادبي ماحول پنهنجي گهر ۾ مليو پران وقت آئون بنهه نوجوانيءَ جي عمر ۾ جمال ابڙي جي شخصيت جي رعب ۾ هيسيل هئس. ٻاهريون ماحول مون لاءِ اڃا پوريءَ طرح ڪونه کُليو هو. ماڻهن کي پنهنجي عقل ۽ عقليت تي وڏو بانور ڏٺو اٿم، پر مون پاڻ کي سدائين گهٽ علم ۽ ڏڏ سمجهيو آهي. خير! ٻار والدين ۽ استادن کان ته سکندو ئي آهي، پر هڪجيڏن مان وڌيڪ سکندو آهي.
مون 1973 کان سنڌي ادبي سنگت وڃڻ شروع ڪيو، ته اهي روزاني ’هلال پاڪستان‘ ۽ ماهوار ’سوجهرو‘ ۾ لکندڙن جي ڇاپ جا ڏينهن هئا. امر جليل جو لکڻيون اسان تي عجيب اثر وجهنديون هيون ۽ سندس ڪردار ڄڻڪ اسان سڀني جا گهر ڀاتي هئا. چرٻٽ، قلفي، فدا حسين ڦودنو، ڌڻي بخش ڌنو، بينو ۽ ٻيا هر محفل ۾ موجود هوندا هئا ... ۽ امر جليل سڀ ڪنهن کان پري ڪنهن گمنام گوشي ۾ اڪيلو ڏسبو هو، هو ڪنهن جي انتظار ۾ رهندو هو؟ مون کي خبر نه آهي. پر، هڪ ڏينهن اسان جڏهن سنڌي ادبي سنگت جي گڏجاڻي مڪمل ڪري ميٽروپول جي ڀر ۾ وليج هوٽل جي اونداهي ماحول ۾ اچي ويٺاسين ته هڪ ڪنڊ ۾ هڪ ننڍڙي گول ميز جي چوڌاري رکيل ڪرسين تي امر جليل اڪيلو ويٺو هو. اها هن سان منهنجي پهرين ملاقات هئي، جيڪا جليل صاحب کي ياد به نه هوندي. مون سان گڏ ان وقت شايد انور پيرزادو، تاج بلوچ، ۽ پارس ارشاد هئا. مون تي امر جليل جي هيبت طاري هئي، مان هن جي سامهون ڪجهه به ڪڇي نه سگهيو هئس. بس آئون ته اهو ئي سوچيندو رهيو هئس ته آئون امر جليل کي ڏسي رهيو آهيان جنهن جا ڪردار اسان جي دلين ۾ رهندا آهن.
جلد ئي، جڏهن ڀٽي صاحب سنڌ صدين کان بين الاقوامي سيمينار منعقد ڪرايو، سنڌي ادب تي راتاهو لڳو، سهڻي رسالي کان سوجهري سميت سنڌي ٻوليءَ جي لڳ ڀڳ ستر ڪتابن تي پابندي مڙهي وئي. ان پابنديءَ تي تحقيق جي ضرورت آهي، ڪجهه روشني ته خود امر جليل پنهنجي ڪتاب ”سنڌ نامو“ ۾ ”بندش“ واري سري هيٺ وڌي آهي. ڇا سڄو سنڌي ادب رات وچ ۾ ”اعتراض جوڳو“ ٿي ويو هو يا اها چڻنگ پاڪستان ٺهڻ سان دکي هئي؟ هاڻي ته ايئن محسوس ٿيڻ لڳو هو ڄڻ سڄي سنڌي اديب برادري ’غدار‘ آهي. ترقي پسندي، روشن خيالي، ۽ سيڪيولر خيال بغاوت هئي، ۽ سڀ سنڌي اديب ان ۾ ملوث هئا. مون ته سنڌي ادب ۾ پير رکڻ سان ئي چوڌاري اؤکا پير ڏٺا، ڪا ٽانڊن جي دنيا هئي، غيباتي هٿ اسان جي ادبي ڪلاسن کي برقرار رهڻ نه ڏيندا هئا، ۽ اسان هِت هُت پيا گڏجاڻيون ڪندا هئاسين. مون امر جليل کي بهرحال، انهن ادبي ڪلاسن ۾ ڪونه ڏٺو. شايد هو پنهنجي دنيا ۾ رهڻ پسند ڪندو هو، هن جي پنهنجي دل جي دنيا ۽ دائرو هو.
مون امر جليل کي ڪن پروگرامن ۾ ڳالهائيندي ٻڌو، جن ۾ هو بار بار اهو ئي چوندو رهيو ته ”اسان اديب ماڻهو، اسان کي لکڻ ته آيو پر ڳالهائڻ ڪونه سکياسون. ان جي باوجود امر جڏهن به ڳالهايو، خوب ڳالهايو. ۽ نيٺ اسان ڏٺو ته هن ’سنڌ ٽي وي‘ تي ”ڪلاس روم“ ۾ ليڪچر ڏيڻ شروع ڪيا. امر جليل جا اهي سڀ ليڪچر سانڍي رکڻ جهڙا آهن، جنهن ۾ هن وڏي جرئت سان سچ ڳالهايو. اهڙِي جرئت مون تمام ٿورن ليکڪن وٽ ڏٺي آهي. هي اهو ساڳيو امر جليل آهي جنهن ’سرد لاش جو سفر‘ لکيو، جرئتمند سيڪيولر صوفي منش امر جليل.
1997 ڌاري آئون اڌ رات جي مهل بٺوري لڳ هڪ ويران سم ناليءَ جي ڪنڌي وٺي مئن روڊ تي پهتس ته هڪ سپاهيءَ ٽارچ جي روشنيءَ سان گاڏي بيهارڻ جو اشارو ڪيو، منهنجي چهري تي ٽارچ جي روشني هڻي غور سان ڏسي چيائين ، ”ادا امر جليل جهڙا ڪير مڙس آهين، ڪٿان ٿو اچين؟“ مون چيو، ”ڀائو آئون ابڙو آهيان ۽ نالو بدر اٿم.“ هڪدم پڇيائين ”بدر ابڙو، جيڪو لکندو آهي؟“ چيم ”هائو! اهو ئي آهيان، پر حيران آهيان ته هاڻي سنڌ جي پوليس اخبارن جا ڪالم به پڙهي ٿي!“ پوءِ، ان سپاهيءَ ڏاڍي محبت سان دعوت ڏني. ان ڏينهن ويراني ۾ هڪ عام سپاهيءَ جي زباني امر جليل سان پنهنجو نالو ٻڌي مون کي ڏاڍي خوشي ٿي هئي. ڪٿي ليجنڊ اديب ۽ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر امر جليل ۽ ڪٿي بدر ابڙو!
سال 2002 ڌاري جڏهن وفاقي آرڪيالاجي کاتي پنهنجي ريسرچ لائبرري ڪراچيءَ مان لاهور منتقل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي تڏهن ڪليم لاشاري، فهيم الزمان ۽ ڪجهه ٻين دوستن سنڌ هاءِ ڪورٽ ۾ اِسٽي لاءِ درخواست وجهڻ جي تياري ڪئي، ڪيس ۾ آئون به هڪ درخواست گذار هئس. مون ڏٺو ته امر جليل به صبح جو سوير هاءِ ڪورٽ ۾ آيل هو ۽ ڪنهن کي ڳولي رهيو هو. هو به ساڳئي ڪيس ۾ درخواست گذار هو. آئون تڪڙو تڪڙو اڳتي ويس ته جيئن کيس وٺي اچان. امر سائينءَ مون کي ڏٺو ته ٻئي ٻانهون کولي اڳتي وڌي آيو، چيائين ”آئون به چوان ته آئون هتي بيٺو آهيان ته پوءِ سامهون کان ڪيئن پيو اچان!“ دوستن جي گڏيل همت سان اها لائبرري بچي وئي. بس ايئن ئي امر جليل سان مختصر حاضر ۽ غائب ملاقاتون جاري رهيون. البت اها خبر اٿم ته جڏهن بابا سائينءَ اسلام آباد ۾ فيڊرل سروسز ڪورٽ ۾ ميمبر هو تڏهن امر جليل سان سندن چڱيون ڪچهريون ٿينديون هيون. انهن ڏينهن ۾ آئون جيل ۾ هئس. امر جليل جڏهن رٽائر ٿي ڪراچي موٽي آيو، تڏهن به مون کي