انور ابڙو

انور ابڙو : خودڪشيءَ جو رومانس

آئون اڄ به چوان ٿو ته ليکڪ هجڻ لاءِ بنيادي شرط سڀاءَ جو آهي. سڀاءَ ڪٿان ٿو اچي؟ هڪ ماءُ پيءُ جي ٻن پٽن مان هڪڙو ليکڪ ٿئي ٿو ۽ ٻيو نٿو ٿئي، سو ڇو؟ شايد ان ڪري ته ٻنهي جو مشاهدو پنهنجو آهي. ٻنهي جي اٿڻي ويهڻي، سنگت ۽ محور پنهنجو آهي. هر ڪنهن جي مٽي پنهنجي آهي ۽ هر ڪنهن جو روح جدا آهي. هر ڪو دنيا کي پنهنجي زاوين ۽ نگاهه سان ڏسي ۽ پرکي ٿو، ڀوڳي ۽ ماڻي ٿو.
چوندا آهن ته اکيون آندر جو آئينو هونديون آهن، پر انور ابڙي جي اکين ۾ ڪيتريون به جهاتيون پايو توهان کي سندس اونهاين جو پتو نه پوندو، پر سندس تحريرون ڏسي اندازو ٿئي ٿو ته سندس من ۾ سوچن جا ڪيڏا سمنڊ آهن ۽ هو ڪيڏي شدت سان سوچي ٿو. هو ڪيترين بي وسين ۽ تلخين ۾ ٻڏل ڪردارن کي چونڊي کين نيٺ اچي ڪناري ڀيڙو ڪري ٿو ۽ ٻڏڻ کان بچائي وٺي ٿو.
جيڪڏهن اهو سچ آهي ته ليکڪ جي ڪردارن جا نالا ڪي ٻيا هوندا آهن، پر اصل ۾ هو پنهنجيون ڪهاڻيون ۽ جذبا لکي رهيو هوندو آهي ته پوءِ مون کي حيرت آهي ته انور ابڙي جي وجود ۾ ايتري سانت ۽ ماٺار ڇو آهي؟ سندس چهري تي ٿڪ جا آثار ڇو ناهن؟ ۽ جڏهن هو ڳالهائي ٿو تڏهن سندس زبان تي تلخين جو زهر ڇو ناهي؟ اهي ته ڪنهن پهتل سنياسيءَ جا گڻ ۽ لڇڻ آهن، جيڪو وڏي تپسيا کانپوءِ ڏکن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري چڪو هوندو آهي.
تپسيا ۽ جوڳ لاءِ ضروري ناهي ته ماڻهو بَن ڏانهن مُنهن ڪري يا ڪنهن گُڦا ۾وڃي رهي. جڏهن سماج هڪ کان پوءِ ٻئي بحران ۾ داخل ٿئي، منتشر ٿئي ۽ ماڻهو اجتماعي بدران انفرادي زندگي گهارڻ لڳن، تڏهن صحرا من ۾ گهڙي ايندا آهن ۽ هر ماڻهو اڪيلو ٿي پوندو آهي. اڪيلائپ تياڳ نه سهي، پر تياڳ جهڙي ڪا ڪيفيت آهي، جنهن ۾ ماڻهو پڄري ٿو ۽ سوچن جي کوري ۾ ٻري ٻري منجهس ڪي صفتي ۽ روحاني يا ذهني تبديليون پيدا ٿين ٿيون. اها ئي تپسيا آهي جيڪا ڏک ۽ سک کان بي نياز ڪري سانت ۽ ماٺار جا دائمي نشان چهري تي ڇڏي ٿي.
ان ئي ڏک درد ۽ پيڙائن جي کوري ۾ سڙي ڪي ماڻهو ڌاڙيوال ۽ اذيت پسند وحشي بڻجندا آهن، پر ڪي ماڻهو ان ئي کوري ۾ پچي ڪُندن ٿيندا آهن. ان فرق جو سبب من جو سڀاءُ ۽ سنگت هوندو آهي، جنهن جي ڪري آدرشن ۾ ويساهه پڪو ۽ پختو ٿيندو ويندو آهي. اهڙي طرح ساڳي ڀوڳنا هڪ ماڻهوءَ لاءِ سزا بڻجي پوندي آهي ته ٻئي ماڻهو لاءِ انعام، ساڳيو صحرا ڪنهن ماڻهوءَ لاءِ سزا آهي، ته ڪنهن لاءِ انعام ٿيو پوي. جنهن ڪروڌ جو رستو اختيار ڪيو، تنهن دوزخ ڏانهن پنڌ شروع ڪيو ۽ جنهن پريم جي واٽ ورتي سو نرواڻ ڏانهن وڌيو.
انور ابڙي ڪروڌ بدران پريم جي واٽ ورتي آهي. سندس ذهن صاف آهي ۽ دل خدا جي خلق سان بيندڙ ظلم تي تڙپي ٿي، ان ڪري هو جيڪي ڪجهه لکي ٿو، ان مان سندس نيڪ خواهش جو ئي اظهار ٿئي ٿو. ڀلي ته کڻي سندس ڪردار جو پنهنجو وجود ڪيڏي به وڏي ڀوڳنا ۾ هجي، اهو آخرڪار زندگي ۽ ڀلائيءَ جو ئي رستو اختيار ڪري ٿو. هو 99 سيڪڙو مايوس ۽ ٿڪل ذهن کي هڪ سيڪڙو واري اميد جي ترهي تي تاري ڇڏي ٿو.
انور بنيادي طرح حقيقت نگاري ڪري ٿو. جيئن ته حقيقت جي دنيا ۾ تلخيون جام آهن، ان ڪري انور جي اڪثر ڪهاڻين ۾ مجموعي تاثر ڪجهه ائين اڀري ٿو ته ڀوڳنائن کان ڇوٽڪارو ڪونهي. ذلتون ايتريون گهڻيون آهن جو فضيلتن تي ويساهه اجايو آهي. اهڙي طرح لڳ ڀڳ هر ڪهاڻي ڪلائمڪس کان اڳ رڃ ۾ رڙ لڳي ٿي. پر بنهه آخري لمحن ۾ اوچتو ڪنهن مٺي جهرڻي ڏانهن لڙي پوي ٿي. اها ليکڪ جي ذهن جي اميد پرستي ۽ شعوري ڪوشش آهي ته انجام رڃ نه، پر ڪنهن چشمي وٽ يا درست رخ ۾ ٿئي.
ڪهاڻين جو هي مجموعو انهن مجموعن کان بلڪل مختلف آهي، جهڙا 60ع واري ڏهاڪي تائين ڇپيا هئا. انهن ڪهاڻين جا موضوع ڪهاڻين جي ٽريٽمينٽ ۽ ڪردارن جي چرپر ڪجهه ٻي نوعيت جي هئي. اهي ڪهاڻيون پنهنجي روايتي فريم ۾ هونديون هيون ۽ ماحول جي لحاظ کان انهن ۾ سنڌ جون ٻهراڙيون هيون. اڄڪلهه اهي روايتون بدلجي ويون آهن. جيئن پابند شاعري ۽ غزل جا پنهنجا لوازمات هوندا آهن، تيئن ڪهاڻي جا به آهن، پر جڏهن شاعري ئي پنهنجي کيتر ۾ پابند ناهي رهي، ته ڪهاڻي ڪيئن ٿي رهي سگهي!؟
ڪو ائين به نه آهي ته انور روايتن کان باغي ٿيو آهي ۽ ڪهاڻيءَ جي روايتي فرم کان واقف نه آهي. هن جون ڪي ڪهاڻيون خاص ڪري ”مهراڻ،“ ”ڇاپو،“ ”آخري رسمون“ ۽ ”گلاب چهرن جي اڏريل رنگت“ وغيره ثابت ڪن ٿيون ته انور وٽ روايتن جي پوئواري جو ڏانءُ آهي، البت جديد دور جو اسٽائيل (جيڪو پڻ پراڻُو ٿي چڪو آهي) انور ابڙي وڌيڪ پنهنجايو آهي، جنهن ۾ شعور جو وهڪرو مونولاگ پلاٽ ليس يا اڪهاڻيون موجود آهن.
پلاٽ ليس ڪهاڻيون يا اڪهاڻيون سنڌي ادب جو حصو ٿي چڪيون آهن. خود مون به اِن قسم جون ڪهاڻيون لکيون آهن، پر مون کي احساس آهي ته، جيڪو چس ووايتي پابند اسٽائل ۽ ٽريٽمينٽ ۾ آهي، سو پلاٽ ليس ڪهاڻين ۾ نٿو اچي. ان جو سبب شايد اهو آهي ته روايتي فريم ۾ لکيل ڪهاڻي هڪ خاص رفتار ۽ ان جي تسلسل سان ابتدا کان مونجهاري ۽ المئي کان ٿيندي ڪنهن نتيجي تي ختم ٿئي ٿي. ان جا ڪردار چٽاپٽا ۽ متحرڪ ٿين ٿا، پر پلاٽ ليس ڪهاڻي ۾ رهندڙ اڪثر حالتن ۾ ڪڪ ٿي سوچي ٿو ته، نيٺ ليکڪ چوڻ ڇا ٿو چاهي ۽ هن جي ذهن کي ڀٽڪائي ڀٽڪائي ڇو پيو ٿڪايو وڃي.
ڪهاڻي يا ناول لکڻ يقيناً هڪ ڏانءُ ۽ رت ولوڙي مکڻ ڪڍڻ آهي پر اسان جي تجربي ۾ آهي ته دنيا جي عظيم ليکڪن خاص ڪري ٽي ايس ايليٽ جا اڪثر پڙهندڙ سندس ابتدائي صفحن مان ئي بيزار ٿي پون ٿا. ڊگهي منظر نگاري به پڙهندڙن کي ڪڪ ڪيو وجهي. اهو پڙهندڙن کان صبر جو امتحان وٺڻ آهي.
منهنجي خيال ۾ هڪ چڱي ڪهاڻي جي وصف اها ٿي سگهي ٿي ته ان ۾ ننڍا ننڍا جملا، ڪٿي ڪٿي ننڍا ڊائلاگ، ڪجهه منظر نگاري، ڪي تشبيهون، ٻه ٽي ڪردار، مسئلو مسئلي جو الجهاؤ ۽ ان جو نتيجو اچي وڃي. ڪهاڻي (Short story) کي Short ئي هئڻ گهرجي. هي اها ٽريٽمينٽ آهي، جيڪا چيخوف کان منٽو ۽ جمال ابڙي کان حفيظ شيخ ۽ شيخ اياز کان وٺي ڪليم لاشاريءَ اختيار ڪئي.
سنڌي ڪهاڻي هاڻي ايڪيهين صدي ۾ داخل ٿي چڪي آهي، جنهن ۾ ڪنهن عام ڳوٺ جو نه پر هڪ گلوبل وليج جو تصور اچڻو آهي. في الحال سنڌي ڪهاڻي ۾ ڳوٺاڻي ثقافت مٿان شهري ۽ صنعتي رشتن جو ڪلچر حاوي ٿيندو پيو وڃي، پڙهيل لکيل سنڌي نوجوان جنهن ماحول ۾ وڪوڙيل آهي، سو اهو ئي آهي، جنهن جا عڪس اڄوڪي ڪهاڻيءَ ۾ آهن. اها ٻي ڳالهه آهي ته سنڌ جون ٻهراڙيون اڄ به اتي ئي آهن، جتي اهي ڪالهه هيون.
هتي آئون اها راءِ ضرور ڏيندس ته سنڌي ڳوٺ يا سنڌ جي ٻهراڙيءَ جي مسئلن تي لکڻ جي ذميواري تمام گهٽ پوري ٿي آهي. ڪنهن پڙهيل ڳڙهيل بيروزگار ڳوٺاڻي نوجوان جي تبديل ٿيندڙ ماحول ۾ مونجهه ۽ سندس مسئلو سڄي سنڌ جو نمائنده مسئلو نه آهي. ڪنهن شهري خوبصورت ۽ پڙهيل ڇوڪري سان شادي به سنڌ جو نمائنده مسئلو نه آهي. سنڌ جي عام پورهيت ماڻهوءَ جي زندگيءَ جا هزارها جذباتي، اقتصاسي مسئلا امن