انور پيرزادو

انور پيرزادو: منھنجو مـُھم جُو ساٿي
(1946ـ 2007)

اھا 1973 جي بھار ھئي جڏھن ’سنڌي ادبي سنگت‘ ڪراچيءَ ۾ ٻيھر منظم ٿي رھي ھئي. ان سلسلي ۾ سنگت جي ابتدائي گڏجاڻي سنڌ سينٽر (فِري ميسن جي پراڻي عمارت) جتي ھاڻي جھنگلي جيوت کاتي جي آفيس آھي، ۾ ٿي ھئي. ان موقعي تي 60-70 علم دوست نوجوان ۽ سينيئر اديب گڏ ٿيا ھئا. ان ئي گڏجاڻيءَ ۾ يا ان کان ٿورو اڳ انور پيرزادي سان منھنجي پھرين ملاقات ٿي ھئي. ان وقت منھنجي عمر 20 ۽ انور جي عمر 27 سال ھئي.
انور سنھڙو، ڊگھو، جھٽ ۾ دوست ٿي ويندڙ، سنجيدو ۽ خوبصورت جوان ھو، ۽ ان ميڙ ۾ جيڪي ٻه چار تمام سرگرم فرد ھئا، انور انھن ۾ شامل ھو. ھُو ان عمر ۾ به ايترو ذھين ۽ با اعتماد ھو ، ۽ منجھس قائل ڪرڻ جي ايتري سٺي صلاحيت ھئي ڄڻڪه علم ۽ تجربو ڪنھن اڳوڻي جنم کان پاڻ سان کڻي آيو ھجي. شايد موھن جي دڙي جي مٽيءَ کيس صدين جو شعور ڏنو ھو. شايد موهن جي دڙي جي کوٽائيءَ دوران لڌل ٺِڪرين جي ڊرائنگ ڪڍڻ مهل انهن جي ڇُهاءَ سان کيس مشاهدو ٿيو هو.
جڏھن انور مون سان مليو، ھُو ڀٽائيءَ جو مريد، علم ۽ راڳ سان چاھه رکندڙ ۽ مارڪسزم ليننزم جو پرچارڪ ھو. ھن کي پختو يقين ھو ته سنڌي ماڻھن جي مسئلن جي نجات طبقاتي نظام جي خاتمي ۾ آھي ۽ اسان جو ڪم ان حوالي سان شعور پکيڙڻ آھي. انور ڪنھن به سياسي پارٽيءَ جي جلسي ۾ نظر نه ايندو ھو . ھن جو مورچو ته بس ادب ۽ صحافت ھو، ۽ ھن پنھنجي ضمير جي آواز مطابق قلم کي خوب استعمال ڪيو. پر نه! آئون شايد ڪجهه وساري رهيو آهيان. انور مون سان ملاقات کان اڳ ايئر فورس ۾ پائلٽ طور ڀرتي ٿيو هو. ۽ تربيت هيٺ هو. انهن ئي ڏينهن ۾ بنگال ۾ فوجي آپريشن ٿيو هو، جنهن تي رد عمل ظاهر ڪندي انور پيرزادي ڪنهن دوست ڏانهن ذاتي خط لکي چيو هو ته اهو ٺيڪ نه پيو ٿئي. اهو خط ڪنهن چغلخور کولي پڙهيو ۽ اعليٰ عملدارن ڏانهن اُماڻي ڇڏيائين. انور جو ڪورٽ ماشل ٿيو. سزا کائي نڪتو ته صحافت جي پيشي سان وابسته ٿيو. پاڪ ـ روس ايوان دوستي ۾ ڪنهن نوڪريءَ تي لڳو ته اها نوڪري به ڪرڻ نه ڏنائونس. پوءِ هو پوريءَ طرح صحافت ۾ لهي پيو، ۽ پوري ڪمٽمينٽ سان صحافت ڪيائين. ان کان اڳ هو پنهنجي ڳوٺ جي ويجهو ڪامريڊ سوڀي وٽ ويندو هو، جيڪو پنهنجي ڳوٺ ٻِنڊيءَ ۾ نظر بند هوندو هو. انور ڪامريڊ سوڀي جو مريد ٿي پيو.
سال 1973 کان شروع ٿيل سنڌي ادبي سنگت ڪراچي جا ادبي ڪلاس ڄڻ ته نظرياتي جنگ جا ميدان ھئا. انھن بحثن ۾ مختلف دوستن جا نظريا ايئن ٽڪربا ھئا جيئن رڻ ڀوميءَ ۾ تلوارون ٽڪرجڻ سان چڻنگون اٿنديون آھن. پر ھي علمي بحث ھئا ... ڪميٽڊ ادب، علم ۽ جمالياتي اظھار جي اھميت کي نروار ڪندڙ ۽ ھڪٻئي جي تربيت ڪندڙ بحث! ان ڪري سخت کان سخت بحث ھوندي به ڪڏھن ڪا بي ادبي ڪونه ٿي ... ۽ اھا ته ھيڪاري عجيب ڳالھه ھئي جو شديد بحثن کان پوءِ جڏھن ماحول آٺريو تڏھن ھرڪنھن ڏٺو ته ھرڪو پنھنجي ئي پاڇي سان تڪراري ھو. جڏھن سمجھه جو اھو مرحلو آيو تڏھن سموريون ڌريون پاڻ ۾ ايئن دوست ٿي ويون جيئن ’بُلي جي بُٺين‘ وارو بُلو کوسو ۽ سائينداد نوحاڻي ھڪ خوني تڪرار کانپوءِ هڪ ٿي ويا ھئا.
سنڌي ادبي سنگت ڪراچي جي گڏجاڻين ۾ ھڪ عاليشان اڪيڊمڪ، تنقيدي ۽ قربائتو ماحول فقط انڪري جڙي سگھيو جو ان ۾ انور پيرزادي، عبدالرحمان نقاش ۽ فقير محمد لاشاريءَ جھڙا بردبار ۽ سلجھيل ذھن موجود رھيا. مون کي اھو چوڻ ۾ ڪا به ھٻڪ محسوس نه ٿي ٿئي ته ان دور جو ڪراچي يونٽ سڄي سنڌ جي ٻين شاخن لاءِ ھڪ اتساھ ڏيندڙ ۽ حرارت بخش مرڪز بڻجي ويو ھو، جنھن آخر ڪار مرڪزي سنگت جي ڊگھي جمود کي ٽوڙي ڇڏيو.
ابتدا ۾، جڏھن انور پيرزادي کي ڪراچي يونٽ جو سيڪريٽري چونڊيو ويو ، ادبي سنگت جي ڪاروباري ڪميٽيءَ جون گڏجاڻيون طارق روڊ تي سندس گھر ۾ ٿينديون ھيون، جن ۾ ادبي سنگت جي مسئلن جو حل ڳولبو ھو ۽ ايندڙ مھيني جا پروگرام ترتيب ڏنا ويندا ھئا. اھو سلسلو ڪافي وقت ھليو. پوءِ، 1984ع ۾ جڏهن انور جيل ڪاٽي سکر مان موٽِيو ته جيڪب لائن منتقل ٿي ويو ... ۽ پوءِ لساني فسادن سبب پيدا ٿيل حالتن جي ڪري جلد ئي جيڪب لائين ڇڏي گلشن حديد جي پُر امن ماحول ۾ پنھنجو آکيرو جوڙي ويھي رھيو.
انور سان سنڌي ادبي سنگت ۾ گڏجي ڪم ڪرڻ منھنجي لاءِ ھڪ يادگار وقت ھو. مون ھن مان گھڻو ڪجھه پرايو. ان کان پوءِ اسان کي ڪنھن اداري ۾ گڏجي ڪم ڪرڻ جا ٻه موقعا مليا، پھريون ’برسات‘ اخبار ۾ ۽ ٻيو ’سچ‘ اخبار ۾ . انھن ٻن ادارن ۾ اسانجو وقت ڪيئن گذريو؟ ۽ اتي ڪھڙا ڪھڙا بحران ۽ واقعا ٿيا؟ اھي جدا ۽ ڊگھا داستان آھن. صحافتي دنيا ۾ انور جا ڪالم ’ور وائيءَ جو جي لهين‘ ، ’ڀُڻ جهڻ‘ ۽ ’متان وساريو‘ سنڀالڻ لائق آهن، ۽ انگريزي اخبار ۾ ڇپيل ”سنڌ سيناريو“ هڪ دستاويز آهي.
سنڌي ادبي سنگت ۾ اسان جون سرگرميون 1980 ڌاري ان وقت ختم ٿي ويون ، جڏھن آئون (ضياءَ الحق جي دور ۾) جيل ھليو ويس ۽ ڊان گروپ انور جي پوسٽنگ لاڙڪاڻي ۽ سکر طرف ڪئي. ’DAWN گروپ‘ وارن انور کي 1980 ۾ لاڙڪاڻي ۾ نمائندو مقرر ڪيو، ۽ پوءِ STAR جو بيورو چيف ڪري سکر موڪليو. انور 1983 ۾ ايم آر ڊي جي رپورٽنگ جي ڏوھه ۾ گرفتار ٿيو ۽ کيس سکر جيل ۾ رکيو ويو. جڏھن اسان جيلن مان آزاد ٿياسون ، تڏھن اسان ادب سان گڏ تحقيق ڏانھن به وک وڌائي ۽ ’ڀِٽائي ريسرچ سوسائٽي‘ جو بنياد وڌو. اسان سوچيو ته ڀٽائيءَ جي شاعريءَ کي ٺيڪ ٺيڪ سمجھڻ لاءِ انھن علائقن جا پنڌ ڪجن، جتي جتي ڀٽائي صاحب پاڻ ويو ھو. اسان پھريون سفر لاھوت جو ڪيو. ٻيو سفر ٿر ۽ پارڪر جو ڪيو. ان کان پوءِ سالن جا سال لڳاتار ھلندا رھياسين: ڀٽ شاھه کان کارڙيي تائين، بڙ جي ڍوري کان حب تائين، گنجي ڏونگر کان ڀنڀور ، ڪلاچي ۽ پٻ تائين ۽ سيوھڻ کان نورانيءَ تائين شايد ئي ڪو اھڙو ماڳ رھجي ويو ھجي، جتي اسان گڏجي نه ويا ھجون!
اسان جي خواھش ھئي ته سرحد جي ھن پار جتي جتي ڀٽائي صاحب ويو آھي يا پنھنجي شاعريءَ ۾ جنھن جنھن ماڳ جو ذڪر ڪيو اٿس، اوستائين به گڏجي وڃون ... پر افسوس! اھا حسرت پوري ٿي نه سگھي: جونا ڳڙھه، دوارڪا، پور بندر، جيسلمير، ڪڇ، راجستان ۽ سورٺ سنڌ کان گھڻو پري ته ڪونه آھن ... پر اھي ڪيڏو نه پري ٿي ويا آھن جو اسان سڄي حياتيءَ ۾ اوستائين پھچي نه سگھياسون!
انور ھاڻي، سنڌ جي تاريخ، جاگرافي ۽ لوڪ ورثي جو عڪس ڀٽائيءَ جي شاعريءَ ۾ ڳولڻ لڳو ۽ لطيف سان گڏو گڏ لطيف جي سنڌ سان سندس عشق گـھري کان گـھرو ٿيندو ويو. ان ئي ڪيفيت ۾ ھن ڀٽائيءَ جي ستابي سنڌ ۾ ذھني ڏُڪر جھڙيون حالتون ڏٺيون ته چنڊ جي معرفت ڀٽائيءَ کي نياپا موڪليائين ۽ ڀٽائيءَ جي نئين سر تشريح ڪيائين. شاھه لطيف جي صوفي