انور پيرزادو

ھجڻ تي انور کي گھٽ اتفاق ھو، انڪري ھن لطيف کي فطرت پسند، انسان دوست، محب وطن ۽ انسانن جي جذبن کي سمجھندڙ ڏاھي طور ڏٺو ۽ بيان ڪيو. اھي سڀ مضمون ۽ تقريرون محفوظ آھن، جن کي ڪتابي صورت ۾ آڻڻ جي ضرورت آھي.
انور گھڻو لکيو آھي، تمام گھڻو! ماڻھو ھن کي فقط شاعر ۽ صحافيءَ طور سُڃاڻن پر ھن ڪھاڻيون به لکيون، جن مان ھڪ اڪيڊمي آف ليٽرز وارن انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪرائي شايع ڪئي ھئي. خبر ناھي ته ڇو ھن پنھنجو ڪو به ڪتاب ڇپائڻ جي حوالي سان ڪا خاص دلچسپي ڪونه رکي. سندس عشق جو محور ۽ جنون ته فقط لطيف، سنڌ ۽ سنڌ جا ماڻھو ھئا. شايد ھن لاءِ اھا ئي ڳالھه ڪافي ھئي. اھي ٻه ٽي موضوع اھڙا آھن جو انھن تي لکندي حياتي کُٽي وڃي پر پاڻ نه کُٽن. انھن ئي حدن اندر انور جو سڄو جھان ھو، شاعري ھئي، سڄو ادب ھو، سڄي سياست ھئي، سڄي صحافت ھئي، سڄي تحقيق ھئي، سڄو عشق ھو ۽ سڀ پنڌ ھئا.
ڀٽائي ريسرچ سوسائٽي 1989 ۾ ”سنڌ ايڪسپلوريشن اينڊ ايڊونچر سوسائٽيءَ“ ۾ ضم ٿي وئي. ھاڻي ھن ٽيم ۾ ڪليم لاشاري، اشتياق انصاري ۽ محمد علي قادريءَ جھڙا دوست به شامل ھئا. ھن کان پوءِ اسانجا منظم ۽ وڏا پنڌ شروع ٿيا. سڀ کان پھرين 1989 جي نومبر ۾ ”سنڌوءَ جو سفر“ ڪليم لاشاريءَ جي اڳواڻيءَ ۾ ٿيو.
ان سفر ۾ انور ڪيڏي شوق ۽ اتساھه سان مشاھدو ڪيو؟ ان جا ڪي عڪس ”سنڌوءَ جو سفر“ واري ڪتاب ۾ پڙھڻ لاءِ ملي سگھندا. پر ان سفر کان پوءِ انور جڏھن جڏھن به سنڌوءَ تي ڳالھايو، ان سفر جا مشاھدا ورجائيندو رھيو. سندس اڪثر تقريرون محفوظ آھن، جيڪڏھن اھي پني تي لاھجن ته سندس سمورا مشاھدا ھميشھ لاءِ محفوظ ٿي ويندا.
”سنڌوءَ جي سفر“ کان پوءِ انور جي ۽ منھنجي گڏيل مھم ”ايڪسپلوريشن سنڌ“ ھئي. ھيءَ بظاھر سنڌ ۾ سياحت لاءِ ماڳ ڳولڻ ۽ اتي پھچڻ جا پنڌ ۽ پيچرا قلم بند ڪرڻ جو ڪم ھو پر اسان لاءِ وڌيڪ اھم ڳالھه اھا ھئي ته ان بھاني اسان سنڌ جا ڪي اھڙا پاسا ڏسي سگھنداسون، جيڪي اڳ ڏسي نه سگھيا آھيون. اھو ڪم به خير جو ٽن مھينن اندر پورو ٿيو. ھن ڀيري به محمد علي قادري ۽ ڪريم ميمڻ اسانجي ٽيم ۾ شامل ھئا.
ڊيلٽا ۾ اسان جي گڏيل سفرن جو ھڪ جدا سلسلو ھو، جنھن ۾ اسان ابراھيم شاھه واڙيءَ واري کان ابراھيم حيدريءَ تائين لڳ ڀڳ ھر قديم ماڳ ۽ ميلو ڏٺو. انور پيرزادي سنڌ جي ميلن تي خاص طور ڌيان ڏنو ۽ اھي انگريزي اخبارن ۾ ڏاڍي دلچسپيءَ سان پڙھيا ويا. سنڌ جي ميلن تي انور جا مضمون جمع ڪري ڪتابي صورت ۾ شايع ڪجن ته اھو ھڪ خوبصورت دستاويز ثابت ٿيندو.
اسان جي مھم جوئيءَ جو آخري باب ”کيرٿر جو سفر“ آھي. اھي سفر وقفي وقفي سان 1986 کان ئي شروع ٿيا جن ۾ انور پيرزادو جولاءِ 2003 تائين شامل رھيو. اسان پٻ، لڪي، کيرٿر، مھير، ڪانڀو، بڊو، ڀِت، گورک، ڏاڙھياري ۽ ڪتي جي قبر جو پنڌ گڏجي ڪيو. جبل ۾ اسانجو آخري پنڌ ڪتي جي قبر ڏانھن ۽ اتان واپسيءَ وارو آھي.
ماڻھو سمجھندا آھن ته جبل چڙھندڙن کي بيماري نه لڳڻ گهرجي. پر مون کي اھو چوڻ ڏيو ته پھاڙن جو عشق پنھنجو پورو پورو حساب وٺندو آھي. اھي اؤکا پنڌ ڪڏھن ڪڏھن موتمار به ٿي پوندا آھن. ان جو احساس فقط ايڪسپلوريشن ڪرڻ وارن کي ئي ٿي سگھي ٿو. پر شوق جو مُلھه نه ٿيندو آھي. جڏھن اسان کي کيرٿر تي ڪتاب لکڻ جو چيو ويو تڏھن اسان کان لکرائي ورتو ويو ھو ته سفر دوران ڪنھن به نقصان جي ذميواري ڪنھن ٻئي تي نه پر خود اسان تي ھوندي. ان اسٽامپ پيپر تي سڀ کان پھرين انور پيرزادي ئي صحي ڪئي ھئي.
اھو جولاءِ جو مھينو ھو، جڏھن جبل ۾ پٿر ٽانڊن جھڙا گرم ھوندا آھن. اسان ڪرخ (بلوچستان) واري پاسي کان ڏاڙھياري تي چڙھي رھيا ھئاسون. پنج ھزار فٽن جي بلنديءَ تي پھچڻ کان پوءِ اُڀڪپرو پنڌ شروع ٿيو ته ھمت جواب ڏيڻ لڳي. ان وقت انور مھم جي اڳواڻي ڪري رھيو ھو. ڪنھن ريت ھڪ اُٺ جو بندوبست ٿي سگھيو، جنھن تي پلاڻ رکيل ھئي، پلاڻ جو مطلب ھو ته ان تي ڪو ھڪ شخص ئي سواري ڪري پئي سگھيو. فيصلو ٿيو ته اٺ تي سواري واري واري سان ڪبي. پھرين مون کي موقعو ڏنو ويو. مون جلد ئي محسوس ڪيو ته انور تمام ٿڪل آھي. اسان پلاڻ ۾ ٻيلھه ويٺاسون پر ھي تجربو تڪليف ڏيندڙ ثابت ٿيو. سوڙھه ۽ چاڙھيءَ سبب انور جو جسماني بار مون تي ھو ، جنھنڪري منھنجي اڌ جسم ۾ رت جو دورو بند ٿي ويو. اڀڪپري جبل تي جيئن تيئن ڪري اُٺ کي ويھاريو ويو ۽ اسان ان تان لٿا سون. منھنجو جسم سُن ۽ بي ساھه ٿي چڪو ھو ۽ دنيا جي ھر شئ منھنجي ذھن ۾ نيرا، واڱڻائي، ڳاڙها، پِيلا گول دائرا ٺاھيندي ڪنهن اونداھي کوهه ۾ لهندي هلي وئي. ڪجھه دير کان پوءِ جڏھن ساڳيا دائرا ابتا ڦريا ته مون پاڻ کي ان کوهه مان ٻاهر نڪرندو محسوس ڪيو. هوش آيو تڏھن ڏٺم ته ان وقت محمد علي قادري منھنجا آخري فوٽو ڪڍي رھيو ھو. ان کان پوءِ انور مون کي پنڌ ڪرڻ نه ڏنو، پاڻ پنڌ ھليو ۽ آخري لڪ به چڙھي ويو.
ڏاڙھياري تان واپسيءَ مھل ڦوڙ کان کيرٿر جي ڏنڊ تائين اُٺ اسان سان گڏ هو. ان کان پوءِ اٺ به ساٿ ڇڏي ڏنو جو اڳتي، اُڀڪپريون لاھيون چاڙھيون ھيون ۽ اسان جو اھو پاڻي به ختم ٿي چڪو ھو، جيڪو اسان ڄؤرن سان ڀريل ھڪ چشمي مان ڪپڙي سان ڇاڻي پاڻ سان کنيو ھو. اسان اڌ جبل تي بنهه بي وس ٿي ماڪوڙين وانگر چهٽيا پيا هئاسون ۽ سمجھون پيا ته اڳتي پاڻيءَ کان سواءِ ھلڻ يقيني موت آھي. رڙيون واڪا ڪرڻ کان پوءِ جڏھن ڪنھن ٻڪرار پاڻي پهچايو تڏھن موت جو ڪارو ڪڪر هٽيو ۽ اسان ھيٺ لھڻ جھڙا ٿياسون. اها انور پيرزادي سان منهنجي آخري مهم هئي.
انهن سختين سبب انور کي بخار ٿيو ۽ پراڻي سائي اٿلي پيس، جنھن جي خبر ڪراچي پھچڻ کان پوءِ پئي. ان ڀيري به انور پنھنجي قوت اراديءَ سان صحتياب ٿيو. ان ڏکئي سفر جو ھڪ شاندار ڪتاب انگريزيءَ ۾ ڇپجي چڪو آھي، ۽ ٻيا تفصيل ”کيرٿر جو سفر‟ جي عنوان سان آئون لکي رھيو آھيان جنھن ۾ ان سفر دوران اسانجي ھر گھڙيءَ جو احوال شامل آھي.
هاڻي، انور زندگيءَ جي مھم ڪاميابيءَ سان پوري ڪري اڳتي نڪري ويو آھي پر اهم ڳالهه اها آهي ته هن پنهنجي بيماريءَ کي ڏاڍي حوصلي سان منهن ڏنو ، ڪنهن کي پنهنجا ڦَٽ نه ڏيکاريائين ۽ دوستن جي اها صلاح رد ڪري ڇڏيائين ته علاج لاءِ سرڪار سان رابطو ڪجي. انور ويندي ويندي به اسان کي عزت نفس سان موت قبولڻ جي صلاح ڏيئي ويو آهي. انور جي وڃڻ جي عمر ڪونه هئي، پر هو درياهه پار هليو ويو. مان چئي نه ٿو سگهان ته کيس جبلن جهوريو يا روحاني صدمن.
(انور جي وفات کان پوءِ لکيل)


منهنجو دوست انور پيرزادو
جيڪڏهن آئون انور تي لکڻ چاهيان ته هڪ نشست ۾ نٿو لکي سگهان. سوچيان ٿو ته ڳالهه ڪٿان شروع ڪجي ۽ ڪٿي ختم ڪجي؟ ڳالهه ته 1973 کان شروع ٿيندي، جيئن اڳ لکي آيو آهيان، جڏهن اسان جي پهرين ملاقات ٿي هئي.