انور ڏِنگڙائي

انور ڏِنگڙائي: ڏات نه آهي ذات تي، جو وَهي سو لهي

جيڪو پيار جو پورهيو هوندو ، سو اَوس اگهامندو. انور ڏِنگڙائيءَ سان منهنجي شايد ئي ڪا ملاقات هجي، پر جيڪڏهن آهي ته به ياد نه اٿم. هاڻي جڏهن ڀٽائي صاحب جي ڪلام ۾ ڪتب آيل ٻوليءَ بابت هيءَ ڊڪشنري ڏٺم ته ڄڻ سَپ سونگهي ويو. ٻوليءَ جي معاملي ۾ پنهنجي بنهه اڻڄاڻ هجڻ جو احساس وڌي ويو آهي. مون پاڻ کي ڪڏهن به علم جي ڪنهن به شعبي جو ڄاڻو نه سمجهيو آهي، هميشه کان اڻڄاڻ آهيان ۽ مڪمل ڄاڻ تائين پهچڻ جو امڪان ڪنهن به جنم ۾ نه ٿو ڏِسان. خبر ناهي ته انور ڏِنگڙائيءَ ڇا سوچي هن ڊڪشنريءَ تي ٻه ٽي اکر لکڻ جي فرمائش ڪئي. شايد ڀٽائيءَ سان اسان جي گڏيل محبت ان جو سبب هجي!
ڀٽائيءَ تي ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان ٿورو ڪم مون به ڪيو آهي. سائينءَ جي لفظن کي سمجهڻ جيترو سولو نظر اچي ٿو، ان کان هزار ڀيرا ڏکيو آهي. لفظ لفظ ۾ معنيٰ ٻي! ساڳيو لفظ ڪٿي ڪا هڪ معنيٰ پيو ڏئي، ته ڪٿي ٻي. اکر ۾ هيڏانهن هوڏانهن معمولي ڦيرڦار سان ڪٿان جي ڳالهه ڪيڏانهن وڃيو نڪري. هر ڀيري پڙهه ته هر سِٽ مان معنائن جا نوان تهه پيا سامهون ايندا. ڪڏهن ساڳيا لفظ لس اڏامندا هليا ويندا، ته ڪڏهن واڳون ٿي پيا ورندا. هزار ڀيرا ساڳي سِٽ پڙهه ته روانيءَ سان پڙهي هليو وڃبو، ڪڏهن جو ڪانٽي تي ڪانٽو چڙهندو ته ’متارن لاءِ مرڻ لازمي‘ ٿي پوندو. ايئن ڇو ٿو ٿئي؟ اسان هزار ڀيرا پڙهيو ته ’ڪر ٻيلهيائي ٻيلهه، جي سور پِريان جا ساڻ مون‘ پر اسان جو روح هن ٻڪرار فقير وانگرپرواز نٿو ڪري جنهن رڳو پهرين سِٽ پئي ورجائي. يعني ڪانٽي تي ڪانٽو چڙهي ئي نه ٿو. ان جو مطلب اهو ٿيو ته پڙهندڙ وٽ ڄاڻ جي کوٽ هئڻ سبب مفهوم جي ڪميونيڪيشن پوري نه ٿي ٿئي، ۽ ٻڌندڙ يا پڙهندڙ ان ڪيفيت مان ئي گذري نه ٿو جو لطيف جي فڪر ۾ فنا ٿي وڃي. ٻُڌندڙ فرد جي وقتي ڪيفيت ۽ شاعر جي سوچ جي گهرائيءَ ۾ جڏهن وڏي وِٿي هجي ته ڪو به آواز ۽ اکر بي معنيٰ ٿي پوي ٿو. هن ڏکئي سماج ۾ رهندڙ ماڻهوءَ جي مزاجي ۽ هيجاني ڪيفيت به هر وقت بدلجندي رهي ٿي. ان ڪري جڏهن جڏهن به ڀٽائيءَ جي بيتن جي سمجهاڻي ڏجي ٿي، تڏهن تڏهن ان ۾ ڪو نئون پهلو پيو نظر ايندو آهي.
ڀٽائي صاحب جا ڪتب آندل لفظ ۽ عڪس ايئن آهن، ڄڻ ڪي خاص اصطلاح هجن، جڏهن ڪو شارح انهن لفظن ۽ عڪسن جي تشريح ٿو ڪري ته اهو ايئن آهي ڄڻ ڀٽائيءَ جي ٽٻين جو انت لهڻ جي ڪوشش ڪندو هجي، ’هن ڇا ڏٺو؟‘ جيڪڏهن ڪو ماڻهو سنڌ جي ٻهراڙين، اڍائي سؤ سال اڳ واري سماجي جوڙ جڪ، تڏهوڪن اصطلاحن ۽ تصوف جي باريڪ رمزن کي نٿو سمجهي، ته ڀٽائيءَ جي اکرن، سِٽن ۽ بيتن کي به سمجهي نه سگهندو.
انور ڏِنگڙائي جي محنت سندس ڊڪشنريءَ مان پئي بَکي. هن اکر اکر پرکيو ۽ پرجهيو آهي.آتڻ رت رنو آهي، تڏهن وڃي هي ڪم مڪمل ٿيو آهي. ههڙا ڪم خاموشيءَ سان، ڪُنڊ ۾ ويهي، جڳ جهان کان پاسيرو ٿي ڪبا آهن. پورب منهن ڪري فقيرن وارو جوڳ پچائبو آهي، تڏهن وڃي وردان ملندو آهي. انور جو ڪم به وردان آهي. مون ڀانئيو هو ته ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جو ڪتاب ’روشني‘ اچڻ کانپوءِ ڇيهه ٿي ويو. هاڻي وڌيڪ ڪم جي گنجائش نه آهي ـــ هاڻي ٿو سمجهان ته اُها هڪ شروعات هئي، هيءَ ٻي وِک آهي جا انور ڏنگڙائيءَ جي پورهيي جي صورت ۾ سامهون آئي آهي. يقيناً هن موضوع تي هي به ڪو آخري ڪتاب نه آهي، فقط ٻي وِک آهي ۽ تمام سيبتي ۽ محتاط انداز ۾ ٿيل ڪم آهي.
ممڪن آهي ته ڪنهن ڪنهن جاءِ تي آئون يا ڪو ٻيو دوست انور جي ڪيل ڪنهن معنيٰ سان متفق نه ٿئي. ٿي سگهي ٿو ته مون جا معنيٰ ڪڍي، اها ئي غلط هجي ۽ انور جي ڪڍيل معنيٰ وڌيڪ بهتر يا درست هجي! اسان جي راءِ محض علمي اختلاف ٿي سگهي ٿو، پر ڪم ته ڪو به مڪمل نه هوندو آهي، نه ئي انور اهڙي دعويٰ ڪري ٿو. پر مون کي جا حيرت آهي، سا اها ته انور ڏنگڙائي ننڍي عمر ۾ هيتري سنجيدگيءَ سان هيترو مشڪل ڪم ڪيئن نڀايو؟ يقيناً سندس ڊڪشنري ’لطيفيات‘ جي موضوع تي اهم اضافو آهي. ڀٽائي صاحب جي ڪلام کي سمجهڻ لاءِ سٺو ريفرنس بوڪ آهي. اها به اميد اٿم ته انور لطيفيات تي اڃا به وڌيڪ ڪم ڪندو رهندو.
19ـ جولاءِ، 2013