اهو خدا جو حڪم نه، ڪجهه ٻيو آهي

30 جنوري 1996ع
اهو خدا جو حڪم نه، ڪجهه ٻيو آهي

غلام حسين انڙ جي وفات دل بيهڻ جي سبب ٿي، دل ڇو بيٺي؟ خدا جو حڪم پنهنجي جاءِ تي، اهو جواب اصل سوال کي ٽارڻ جو سولو طريقو آهي. ڪراچيءَ ۾ جيترا ماڻهو مري رهيا آهن، ڇا ان ڳنڀير سوال کي به ”خدا جو حڪم“ چئي صبر ڪري ويهڻو پوندو؟ انسان به عجيب مخلوق آهي، جيڪا پنهنجن هٿن سان ڪيل غلط ڪمن جي ذميواري تمام سولائي سان پنهنجن ڪلهن تان لاهي پنهنجي ئي خدا ۽ خدا جي باغي شيطان جي کاتي ۾ وجهيو ڇڏي! غلام حسين انڙ جو موت بظاهر آزاد ماحول ۾ ٿيو جو هو 22 مهينن تائين جيل ۾ رهي لڳ ڀڳ 60 ڪيسن جي ڪوريئڙي جهڙي ڄار ۾ ڦٿڪندو ۽ وڙهندو نيٺ 22 ڊسمبر 1995ع تي سپريم ڪورٽ جي حڪم سان آزاد ٿيو.
ٻن سالن تائين جيل ۾ رهي سٺ ڪيسن کي منهن ڏيڻ ڪا معمولي ڳالهه نه آهي. خاص ڪري اهڙي ماڻهوءَ لاءِ جيڪو هڪ ئي وقت ڏهاڪو کن بيمارين ۾ ورلت هجي، جن ۾ دل ۽ ذيابطيس جهڙا موذي مرض به گڏ هجن. مخالف ڌر غلام حسين جي موت لاءِ حڪومت کي ذميوار سڏي ٿي ۽ عام راءِ ان کي غلط نٿي سمجهي. غلام حسين انڙ هاڻي هن دنيا ۾ ڪو نه آهي، ان ڪري سندس ڪردار جو ڇيد ڪرڻ مناسب نه آهي. اها سنڌ جي روايت ئي ناهي ته مئي پڄاڻان ڪنهن جي ڪردار جو پوسٽ مارٽم ڪجي. البت ايترو ضرور چئبو ته اهو وڏيرڪو نظام جيڪو سنڌ کي صدين کان وڪوڙي ويٺو آهي، غلام حسين انڙ کان اڳ، سندس دور ۾ هن کانپوءِ اڄ به جيئن جو تيئن قائم آهي، فقط ڪردار بدلجي رهيا آهن، ساڳيو ڊرامو جاري ۽ ساري آهي.
هي وڏيرڪي نظام ۽ سوچ جو فري اسٽائيل دنگل آهي جنهن ۾ جائز ناجائز داءَ پيچ، ڌڪ، لتون، ٽڪر، مڪون، ٺونشا سڀ ڪجهه هلي رهيو آهي. جنهن پهلوان جو هڏگڏ مضبوط آهي ۽ ويڙهه ۾ هوش حواس نٿو وڃائي صحيح سلامت ميدان مان نڪري اچي ٿو، جنهن جو جسم ڪمزور آهي، اهو حياتي به وڃائي سگهي ٿو جنهن کي وجهه ملي ٿو اهو پنهنجي مخالف سان گهٽ نه ٿو ڪري، اصل ساهه نپوڙي ڇڏيس ٿو، ڀلي ته ويڏرا ان کي ”سياست ۽ مڙسي“ سڏيندا هجن، هيءَ ڪرهت ڀري ويڙهه گهاٽي ٻيلي تي پنهنجو حق ۽ پنهنجو وجود مڃائڻ لاءِ رتورت ٿيل طاقتور چنبن جي ويڙهه آهي، جنهن کي ڪو به صاف سٿرو شهري ”مڙسي“ ڪو نه چوندو.
پنهنجي برتري ثابت ڪرڻي آهي ته ڇو نه چڱائيءَ ۾ ثابت ڪجي؟ ڇو نه خدمت ۽ سهپ ۾ ثابت ڪجي؟ اها برتري جيڪا ٻيلي ۾ چير ڦاڙ ڪندڙ جانور ثابت ڪرڻ چاهيندا آهن، ڪهڙيءَ طرح شهرن ۾ رهندڙ انسانن ۾ ساراهه لائق سمجهي ويندي. ڪالهه تائين مرحوم ڄام صادق علي سنڌ ۾ حد ڪري ڇڏي هئي، ان کانپوءِ ٻيا آيا وري ٽيان آيا ۽ اهو سلسلو اڳتي هلندو رهيو. بهتر آهي ته جيلن جون کوليون ۽ جلا وطنيون ڏسون. جتي پاڪستان جي 48 سالن جي ڄمار ۾ مختلف نالا ديوارن سان ٽڪرائبا رهيا يا پر هجوم اڪيلاين ۾ گردش ڪندا رهيا. جي ايم سيد، ولي خان، غوث بخش بزنجو، رسول بخش پليجو، ڄام ساقي، ذوالفقار علي ڀٽو، ڄام صادق علي، بينظير ڀٽو، آصف زرداري، مرتضيٰ ڀٽو، غلام حسين انڙ، شيخ رشيد ۽ ٻيا ڪيئي جن جا نالا هتي داخل ڪرڻ ممڪن ئي ناهن!
جيڪڏهن ڄام صادق عليءَ جي جلا وطني ضياءَ دور ۾ ٿي ته پوءِ آصف علي زرداري ڪنهن جي دور ۾ قيد ٿيو؟ ڀٽي صاحب جي ڦاسيءَ جو واقعو مارشل لا جي زماني ۾ ٿيو ته پوءِ نواز شريف جي ”جمهوري“ دور ۾ ڇا نه ٿيو؟ ۽ پوءِ پيپلز پارٽيءَ جي دور ۾ جيڪي ڪجهه ٿيو يا ٿيندو رهيو آهي، اهو سڀ ڪجهه تنقيد کان مٿي ۽ مختلف ڪيئن آهي؟ ڇا هيءَ ڪا ازل کان ابد تائين هلندڙ ويڙهه آهي جنهن جو ڪڏهن به انت نه ٿيندو؟
اهو سچ آهي ته ازل کان ابد تائين سچ ۽ ڪوڙ جو ٽڪراءُ جاري رهندو پر اهو ڪير ٿو چوي ته هيءَ سچ ۽ ڪوڙ جي جنگ هلي رهي آهي ۽ اهو به ڪهڙي ڪتاب ۾ لکيل آهي ته اهو ٽڪراءُ ايئن ئي ٿيندو جيئن پاڪستان ۾، سنڌ، بلوچستان، سرحد ۽ پنجاب ۾ ٿي رهيو آهي. جيئن سڄي اپکنڊ ۾ ٿي رهيو آهي. جيڪڏهن ڪو شخص اهو دليل ڏئي ته انسان جي جبلت حيواني آهي تنهنڪري هو ايئن اوس ڪندو ته اهو اڌورو سچ قبول نٿو ڪري سگهجي، ڇاڪاڻ ته انسان پنهنجي وحشي جبلت واريون ڪيئي حقيقتون پنهنجي وحشي ماضيءَ ۾ ڇڏي آيو آهي ۽ جيڪي وحشتون پاڻ سان سانڍي کڻي آيو آهي، انهن مان اڪثر پنهنجي همعصر سڌريل دنيا ۾ ڇڏي چڪو آهي. ڇا اسان اهو قبول ڪيون ته اسان اڃا ڪو نه سڌريا آهيون ۽ پنهنجي وحشت ڀرئي ماضيءَ ۾ زندهه آهيون؟
عام شهري ته ٿيا عام ماڻهو جنهن کي حاڪمن جي دنيا ”جاهل“، ”خسيس“ ۽ ”ٽڪي جا ماڻهو“ چوندي دير نه ڪندي آهي پر انهن کي ڇا ٿي ويو آهي جيڪي ”خانداني ماڻهو“ آهن؟ جيڪڏهن ”سٺي خاندان“ جي صفتن ۾ رک رکاءُ، سهپ، درياهه دلي، درگذر، رحمدلي، انصاف ۽ ڀلائيءَ جون صفتون موجود نه آهن ته پوءِ باقي ڪهڙو گڻ بچي ٿو، جنهن سان اتم خاندان جي پوک ٿئي؟ ڏوهاريءَ کي سزا ملي، اها انصاف جي تقاضا آهي. ضروري ڪم ضرور ٿيڻ گهرجن پر ڪهڙي طرح؟ ڇا ايئن جيئن ضياءَ دور ۾ ٿيو، جيئن نواز شريف دور ۾ ٿيو، جيئن سنڌ ۾ ڄام صادق علي جي زماني ۾ ٿيو يا ايئن جيئن اڄڪلهه هلي رهيو آهي.
ڀلي ته ماضي ۽ حال جون حڪومتون ”انتقامي سياست“ ڪرڻ جي الزام کان پاڻ کي آجو قرار ڏين ۽ اها دعوا ڪن ته هو هميشه ”اصولي سياست“ جا قائل رهيا آهن، حقيقت اها آهي ته هر ڀيري اصولي نظر انداز ٿيندا آيا آهن. البت پيپلز پارٽيءَ جي هاڻوڪي دور ۾ هڪ حد تائين رعايت ڏيئي سگهجي ٿي ڇاڪاڻ ته مخالف ڌر چوٽيءَ تائين ڪرپشن ۾ غرق اهي. سڀاڻڪي حڪومت ڪهڙي هوندي ۽ اها ماضيءَ جي حڪومت تي ڪهڙا الزام هڻندي؟ اها ڳالهه عوام به سمجهي ٿو ۽ حڪومت به. هو اهو به سمجهن ٿا ته ايندڙ حڪومت هاڻوڪي حڪومت ۾ ويٺل ماڻهن سان ڪهڙي هلت هلندي. پر، ان کي ڇا ڪجي جو هر ڪو ”پنهنجو وارو وڄائڻ“ گهري ٿو.
مرحوم ڄام صادق عليءَ کي جڏهن هڪ گهڻگهري صلاح ڏني هئي ته، ”ڄام صاحب پنهنجن مخالفن تي ايڏو ظلم نه ڪر جو سڀاڻي جڏهن دور بدلجي ته تنهنجا ٻچا رلي وڃن!“ تڏهن، ڄام صاحب اها صلاح ٽاري جواب ڏنو هو، ”ڀائو! ان جي ڳڻتي نه ڪر! اسان به وڏيرا آهيون ۽ هو به. اسان پاڻ ۾ پيا نبرنداسين، تون اها ڳالهه سمجهي نه سگهندين!“ ۽ پوءِ ايئن ئي ٿيو. اڄ ڄام صادق عليءَ جو اولاد ملڪ کان ٻاهر آهي، سڀاڻي ڇا ٿيندو؟ ان جو پتو مستقبل کي!
سوال اهو آهي ته اهو سلسلو ڪيستائين هلندو؟ معاملو جيڪڏهن فقط وڏيرن جي ذاتي نبيرن جو هجي ته جيڪر وچ ۾ ڪو به پنهنجي راءَ نه ڏئي. سندن وير رڳو سندن نسلن ۾ ڪو نه ٿا منتقل ٿين پر ان سان ملڪ جي سياسي سرشتي تي اثر پوي ٿو ۽ ايئن محسوس ٿئي ٿو ته حڪومت جي تبديلي ڀلي ته جمهوري عمل جو حصو هجي، اها اصل ۾ ڪجهه خاندانن کي وارو ملڻ جو تسلسل بڻجي ٿي ۽ پوءِ ڪلهه جا ظالم اڄ جا مظلوم ٿي وڃن ٿا.
سنڌ جا ماڻهو هن قسم جي وڏيرڪي سياست مان ڪڪ ٿي چڪا آهن. ”وڏيرو“ ته هڪ چڱو ادارو هو جنهن ۾ عدالت کان بينڪ تائين ۽ سماجي ڀلائيءَ کان قومي ٻڌيءَ تائين سڀ گڻ هئا. هاڻي ڇا ٿي ويو آهي؟ اڄڪلهه هرڪو