اهو ڪهڙو آهي؟

�ڙ آهن ۽ شايد هندستان ۾ انهن جو تعداد مقلدن کان گهڻو وڌيڪ آهي. سنڌ ۾ گهڻو ڪري سڀ مقلد آهن. پر غير مقلد به هاڻي وڌڻ لڳا آهن. تقليد جي سوال بابت مان اڳئي پنهنجا خيال هن ڪتاب ۾ ظاهر ڪري چڪو آهيان. مان اها ڳالهه به سمجهائي چڪو آهيان ته عقل کي بند رکڻ اهڙو آهي جهڙو درياه کي وهڻ کان روڪڻ. تاهم مولانا صاحب جي اُٿاريل سوالن جا جواب تمام مختصر طور ڏيان ٿو:

مان اڳئي چئي چڪو آهيان ته متقدمين ۽ سلف صالحين کي ڪيتري قدر وزن ڏيڻو آهي. مان ڏيکاريو آهي ته يزيد جي زماني کان وٺي بگاڙو شروع ٿيو ۽ ڪوڙيون حديثون لکن جي تعداد ۾ پيدا ٿي ويون. جيڪي به ضروري مسئلا آهن ۽ جن جو خاص طرح اسان جي عملن سان تعلق آهي تن لاءِ رسول الله ﷺ جا قول ۽ فعل ۽ اصحابن سڳورن جا عام طرح قول ۽ فعل بلڪل ڪافي ۽ شافي آهن، انهن تي اسان عمل ڪيون ته جيڪر فرشتا ٿي پئون. تنهن هوندي به مان ائين ڪو نه ٿو چوان ته پوين کي وزن بلڪل نه ڏيڻ گهرجي. انهن جو مطالعو ضرور ڪرڻ گهرجي پر ايترو ته ڏسجي ته اهي ڪن ڳالهين ۾ قرآن شريف يا حديث يا امامن سڳورن يا اوائل مفسرن جي مخالفت ۾ ته نه آهن. مان اوائلي مسلمانن کي پوين تي وڌيڪ وزن ٿو ڏيان، مگر عام طرح پوين کي وڌيڪ وزن ڏنو ٿو وڃي. منهنجو خيال آهي ته جيئن پوءِ تيئن بگاڙو ٿيندو ويو آهي مگر ٺيٺ مقلدن جو خيال آهي ته جيئن پوءِ تيئن سڌارو ٿيندو ويو آهي ۽ اوائلين جون غلطيون ۽ اختلاف سڌاري حق تي اتفاق ڪيو ويو آهي. پر در حقيقت حق تي خواه ناحق تي اتفاق اصل ڪونه ٿيو. ان لاءِ مان هڪڙو مثال پيش ٿو ڪريان ته غير مسلمانن کي زبردستي مسلمان ڪرڻ ۽ جيڪڏهن نه ٿين ته گردن ڪپڻ، هي هڪ سخت اهم مسئلو آهي. قرآن شريف ۾ آيت سڳوري آهي ته ”لااڪراه في الدين“ يعني دين جي باري ۾ جبر ڪونهي. رسول الله ﷺ خواه خلفاء راشدين خواه بنواميه ۽ بنو عباس خليفن خواه پوين خليفن جي عمل کي ٿو ڏسجي ته هنن غير مسلمانن کي ڪڏهن به زبردستيءَ مسلمان نه ڪيو يا انڪار ڪندڙن کي قتل ڪيو. اٽلندو ڏسجي پيو ته اڄ سوڌو ايشيا ۾ عيسائي وغيره رهندا ٿا اچن جن جي گرجائن کي اسلامي بادشاه وظيفا ڏيندا آيا آهن. اسلام ۾ ايتري رواداري آهي جو غير مسلمانن کي صدقه ۽ خيرات ڏيڻ جائز ۽ ثواب جو ڪم آهي. مگر اڄ ڪلهه چيو وڃي ٿو ته مٿين آيت سڳوري منسوخ آهي ۽ غير مسلمانن تي جبر ڪرڻ گهرجي ۽ مسلمان نه ٿين ته کين قتل ڪرڻ گهرجي. مفسرن جو حال اهو آهي جو سڀ ڪنهن پنهنجي پنهنجي راءِ ڏني آهي. ابن ڪثير پنهنجي تفسير ۾ لکي ٿو ته ڪن مفسرن انهي آيت کي منسوخ سمجهيو آهي مگر در حقيقت منسوخ ناهي. هاڻي چئبو ته ابن ڪثير جي وقت تائين ته اتفاق ڪونه ٿيو پر پوءِ به ڪونه ٿيو آهي. ڇو ته ابن ڪثير جي راءِ کي به ڪي وزن ڏين ٿا ڪي نه. هندستان جا اڪثر عالم چون ٿا ته منسوخ ناهي، مگر سنڌ جا گهڻا عالم اصرار ٿا ڪن ته منسوخ آهي. هاڻي ناظرين انصاف ڪن ته اتفاق ڪٿي آهي ۽ اسان ڪنهن جي تقليد ڪيون.

ناظرين پاڻ انصاف ڪن. ازانسواءِ جيڪو شخص دنيائي علومن ۾ به ماهر آهي ۽ عقل ۽ فهم به اٿس سو اوائلي مسلمانن ۽ پوين مسلمانن جي وچ ۾ هن ڪسوٽيءَ سان ڀيٽ ڪري ڏسي ته پوين جا خيال عقل موافق آهن يا اڳين جا ۽ اڳين جي خيالن تي عمل ڪجي ته دنيائي ۽ اخلاقي ترقي ڪري سگهجي ٿي يا پوين جي خيالن تي هلڻ سان. ڪو به تاريخ دان قبول ڪونه ڪندو ته گذريل ستن اٺن صدين ۾ هن زماني کان عقل وڌيڪ هو. بلڪ هر هڪ چوندو ته جيڪا به دنيا جي تاريخ معلوم آهي تنهن ۾ ڪو به زمانو اهڙو ڪو نه ٿي گذريو جنهن ۾ هيترو عقل ۽ فلسفي هو جيترو اڄ ڪلهه آهي. مگر هي ڳالهه ته عالم آشڪار آهي ته خدا ترسي، دينداري، سچائي ۽ جان نثاري ۾ اصحابن سڳورن جهڙي قوم نڪا ڪڏهن ٿي نڪا ٿيندي. پر فرض ڪيو ته عقل ۽ تميز کي ڦٽو ڪري سگهجي ٿو، ته پوءِ ٻڌايو ته ڪنهن جي تقليد ڪجي؟ جيڪڏهن اسان عقل ۽ تميز هلايون ئي نه ته پوءِ ڪيئن سمجهون ته اسلام سچو آهي يا هندو ڌرم سچو آهي، يا عيسائي يا ٻڌ ڌرم يا پارسين جو ڌرم. جڏهن غير مذهبن وارن سان بحث ڪيون تڏهن هنن کي ڪيئن چئون ته اسلام سچو مذهب آهي اسانجي مذهب تي اچو. هو چوندا ته ڪر بحث. تون هڪڙي مسلمان جي گهر ڄائو آهين تڏهن ٿو چئين ته منهنجو مذهب سچو آهي جيڪڏهن هڪ هندوءَ جي گهر ۾ ڄائو هجين ها ته چوين ها ته هندو مذهب سچو آهي. ڀلا انهيءَ ڳالهه کي به ڇڏيو خدا جي فضل سان مان مسلمان جي گهر ڄائس ۽ سچي مذهب تي آهيان. مون کي عقل تميز هلائڻي ڪانهي. هاڻي ڪنهن جي تقليد ڪيان. متقدمن جي تقليد ڪيان يا متائخرين جي. جيڪڏهن متائخرين جي ڪيان ته انهن جو پاڻ ۾ اختلاف ڪونهي ڇا؟ جيڪڏهن آهي ته ڪنهن کي سچو سمجهان آخر جواب اهو وڃي بيهندو ته مون کي سچو سمجهه. مون تي اعتبار ڪر. عقل کي ڇڏي ڏي. حقيقت هيئن آهي ته اوائلي زماني کان وٺي اڄ تائين اختلاف ٿيندا آيا آهن ۽ هر ڪنهن پنهنجو عقل پي هلايو آهي. جيڪڏهن ڪنهن تفسير تي اتفاق قائم ٿي وڃي ها ته پوءِ ٻيو ڪو به تفسير لکڻ ۾ ڪونه اچي ها. ان هڪڙي کي سڄي اسلامي دنيا پڙهي ۽ ان تي عمل ڪري ها. سڀ ڪو مفسر اڳين جا ڪجهه خيال وٺي ڪجهه ڇڏي ڪجهه پنهنجا وجهي تفسير ٺاهيندو آيو آهي. حضرت خواجه اجميري جي مقبري جي اڳيان ميدان ۾ هڪڙي وڏي شاهي ديڳ چڙهيل آهي. چون ٿا ته جڏهن ٻارهو ٿيندو آهي تڏهن ڪو ان ۾ پاڻي وجهندو ته ڪو چانور، ڪو بصر، ڪو اٽو، ڪو ٿوم، ڪو مڱ، ڪو لوڻ، ڪو مرچ، ڪو بيهه، ڪو پٽاٽا، ڪو دالچني وغيره وغيره مطلب ته جنهن کي جيڪي به وڻندو آهي سو منجهس پيو وجهندو آهي ۽ هيٺيان باه پئي ٻرندي اٿس. جنهن کي وڻندو آهي سو منجهانس ڪجهه ڪڍي کائيندو آهي. اهڙيءَ طرح لاڳيتا ٽي چار ڏينهن پئي رجهندي آهي. هڪڙا ماڻهو منجهس ڪجهه نه ڪجهه وجهندا آهن ته هڪڙا ڪجهه نه ڪجهه ڪڍي کائيندا آهن. در حقيقت اسلام جي حالت به ائين ٿي آهي، جهڙي زماني جي حالت ۽ عقل ۽ رسمون ۽ خيال پي ٿيا آهن اهڙائي اسلام ۾ داخل ڪيا پي ويا آهن. اها تميز ڪڏهن ڪان پئي ڪئي ويئي آهي ته اڳوڻن سان موافقت ٿا ڪيون يا مخالفت. جيڪو آيو سو اگهيو جنهن بڪ ڪئي سو به قبول پيو جنهن چڱو ٻوليو سو به قبول پيو. نورنامي وغيره جو مثال مون اڳئي ڏنو آهي ته اهڙو غير صحيح ڪتاب به عام طرح رائج ٿي ويو، مگر يورپي خيالن جي غلبي بعد نئون دور شروع ٿي ويو. عيسائي پادرين جي حملن مسلمانن کي ٺوڪر هڻي اٿاريو. صدين جا مئل عالم اُٿي اکيون مهٽڻ لڳا، جواب ڏيڻا پيا. رواجي مولوين جا خيال پادرين جي اعتراضن اڳيان بيهي ڪين سگهيا. نئين چرپر شروع ٿي ويئي. اعتراضن جا جواب ڏيڻا پيا. نئين تحقيقات ٿيڻ لڳي ڏٺو ويو ته مولوين جا هاڻوڪا خيال اهڙا گڏيل سڏيل آهن جهڙو خواجه اجمير جي ديڳ جو طعام. پوءِ کوجنا ڪندڙ عالم اصل ۽ نقل کي ۽ حق ۽ باطل کي ڌار ڪرڻ لڳا ۽ ڏٺائون ته اصل قرآن ۽ صحيح بخاري ۽ اوائلي مفسرن کي ٿو وٺجي ته عيسائين خواه ٻين جي اعتراضن کي آسانيءَ سان ٿڏي ٿو سگهجي. مگر هيئن به آهي ته اعتراضن �