اوائلي آرٽ

اوائلي آرٽ
جيئن ته کير ٿر ۾ ٿيل نقاشي شڪاري لوڪن ۽ ٻڌڪي دور جي آهي، انڪري بهتر ٿيندو ته انهن ٻن دورن جي آرٽ ۽ انهن جي پسمنظر تي مختصر نظر وجهجي.
پٿرن تي چٽساليءَ (Petroglyphs) جي حوالي سان عام ماڻھن لاءِ سڀ کان پھريون سوال ھي ھوندو ته پيٽروگِلف ڇا کي چئبو آھي. ڇا اسان ڪڏھن petroglyphs جي موضوع تي ڪجھه پڙھيو آھي يا ھيءَ اسان جي لاءِ ڪا بلڪل نئين دنيا آھي؟ ھي اصل ۾ ٻن يوناني لفظن petro + glyph جو مرڪب آھي يعني Petros ‘stone’ يا petra ‘rock’ يعني ’پٿر‛ ۽ glyphe ‘carving’ يعني ’اُڪر‛. ان اصطلاح کي عام انگريزيءَ ۾ Rock carvings چوندا آھن پر ان لاءِ سنڌيءَ ۾ فيٰ لحال ڪو به اصطلاح مروج نه آھي، ڇاڪاڻ ته ان موضوع تي سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪڏھن به ڪا بنيادي تحرير سامھون نه آئي آھي.
ھن کان اڳ سنڌ ۾ petroglyphs جي حوالي سان ڪا به کوجنا نه ٿي ھئي، انڪري ان اصطلاح لاءِ ڪوبه متبادل تجويز نه ٿيو آھي. اسان کي سنڌ ۾ جن جن جاين تي اھڙي چٽساليءَ واري سرگرمي نظر آئي آھي، اتي مقامي ماڻھو انھن نقاشين کي عام طور تي ’چِٽي‛ يا ’ڪور‘ چون ٿا پر اھي لفظ به خاص طور تي اھا معنيٰ نٿا ڏين جيڪا petroglyphs جي آھي. جيئن ته ھاڻي سنڌي ٻولي ۾ به ان موضوع جو باب کُلي رھيو آھي، ان ڪري آئون petroglyphs لاءِ ”پٿرن تي چِٽ“ يا ”پٿري نقاشي‟ جو اصطلاح استعمال ڪندس. اھي نقش سڄي دنيا ۾ جتي جتي قديم انسان جي سرگرمي موجود رھي آھي، اتي نظر اچن ٿا، ۽ جيئن اصطلاح مان ئي ظاھر آھي، اھا نقاشي عام طور تي پٿرن تي ۽ جابلو علائقن ۾ ملي ٿي.
ان نقاشيءَ ۾ تاريخ کان آڳاٽن لوڪن توڻي تاريخي دور جي ماڻھن پنھنجيون مذھبي ۽ سماجي ريتون رسمون، رھڻي ڪھڻي، شڪار جا طريقا، جادو منتر، ديويون ديوتا، مقدس نشان، ڪي اھم واقعا، خوشي ۽ غم جا منظر چِٽيا آھن. انھن چِٽن ۾ ڪڏھن ڪڏھن ڪي اھڙا نشان به ھوندا آھن جيڪي انھن قديم لوڪن جي ڪنھن نه ڪنھن سرگرميءَ ِ سبب سندن ھٿان لاشعوري طور تي ٺھي پوندا آھن، مثال طور: ڪا شئي وڍڻ دوران پٿر تي پيل نشان يا لِينگھو وغيرھ. قديم آثارن جي ماھرن ڪي اھڙا ليڪا ۽ نشان به لڌا آھن جيڪي انھن ئي لوڪن جي ڪنھن فرد واندڪائيءَ ۾ وقت گُذاريءَ خاطر پاتا ھوندا يا چٽساليءَ جي ڪا اڌوري ڪوشش ڪئي ھوندي.
جيئن ته اسان کيرٿر جي جابلو دنيا ۾ آڳاٽي ماڻهن جي شعوري سرگرمين تي نظر وجهڻ چاهيون ٿا، ان ڪري سڀ کان پهرين اتان جي جاگرافيائي ماحول تي نظر وجهڻي پوندي.

تاريخ کان آڳاٽي دور ۾ جيئڻ جو ڍنگ
جڏهن سنڌو ندي ڪالاباغ وٽ جابلو ماٿريءَ مان نڪري اڄوڪي ٿل صحرا مٿان موجود سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي، جيئن ايڇ. جي. ويلز اڄ کان پنجاهه هزار سال اڳ جو نقشو چٽيو آهي، هتان جو قديم انسان يقيني طور تي ڪشمير، پوٺوهار، سليمان جبل ۽ کير ٿر جابلو سلسلن تي رهندو هو. ان وقت اهي جبل وڌيڪ برساتن سبب گاهه، وڻن ۽ شڪار سان ڀريل هوندا. انسان اتي ئي ٿاڪ ٺاهي سگهي ٿو جتي آبهوا ساٿ ڏئي ۽ جيئڻ جو مناسب سامان هجي. يورپ جي حوالي سان ٿيل تحقيق موجب اوائلي انسان شروع ۾ جهنگل ڇڏڻ بعد ميدانن ۾ جهوپڙيون ٺاهيون ۽ پوءِ باهه جي مدد سان قدرتي غارن تي قبضا ڪيا. شايد اوائلي پيليوليٿڪ دؤر جا سنڌي انسان به ساڳين مرحلن مان لنگهيا هجن پر، سنڌ ۾ اڃا تائين ڪا قديم جهوپڙي دريافت نه ٿي آهي.
ان زماني ۾ قديم سنڌي انسان ڪٿي رهيا هوندا؟ سخت سيارن، برساتن ۽ گرميءَ کان بچڻ لاءِ جهوپڙين، قدرتي غارن جابلو اوٽن ۽ ڇاپرن کان سواءِ ٻيو ڪهڙو طريقو ٿو ٿي سگهي؟ هي انسان جو شڪاري دؤر هو. نه رڳو اهو ته انسان پاڻ شڪاري هو پر چير ڦاڙ ڪندر ٻين جانورن جو شڪار به هو. کيس چڱي طرح خبر هئي ته بچاءَ جا فقط ٻه طريقا آهن. پهريون اهو ته گروهن ۾ رهجي ۽ ٻيو اهو ته محفوظ جاين تي رهائش اختيار ڪجي. محققن جو خيال آهي ته انسان باهه ۽ هٿيارن جي دريافت کان پوءِ سگهارا ٿيا هئا، ان کان پوءِ ئي هنن غارن ۾ رهندڙ رڇن، شينهن ۽ ٻين جهنگلي جانورن سان نه رڳو مقابلو شروع ڪيو پر انهن جي غارن تي قبضو ڪرڻ به شروع ڪيو هو.
قدرتي غارن ۾ انسانن کي سوڙهه ۽ تڪليف محسوس ٿي هوندي ان ڪري هنن غارن کي ويڪرو ڪرڻ، اوچو ڪرڻ، دروازا موڪرا ڪرڻ، زمين کي سڌو ڪرڻ جهڙا ڪم ڪيا هوندا، ٻين لفطن ۾ قديم ماڻهن قدرتي غارن کي پنهنجي رهڻ لائق ڪرڻ لاءِ انهن کي ڪاٺين ۽ پٿر جي اوزارن سان کوٽي کوٽي ڪشادو ڪيو هو. ڪٿي اهي غارون جبلن ۾ اوچاين تي ۽ ڪٿي جبلن جي پاڙن ۾ هيون. پڪ ئي پڪ جڏهن ڪنهن قديم رولاڪ شڪاري گروهه کي ڪا بهتر غار نظر آئي هوندي، تڏهن ان گروهه غار ۾ رهندڙ جانور کي ماري يا باهه ۽ هٿيارن جي زور تي ان کي ڊوڙائي ڪڍيو هوندو ۽ پوءِ گڏجي ان غار کي کوٽي موڪرو ڪري پنهنجي ضرورت موجب رهڻ جوڳو ڪيو هوندو.
ان سان گڏوگڏ قديم ماڻهن وڏين ڇپن جي هيٺيان محفوظ رهائش اختيار ڪرڻ لاءِ ڇپن جي وچ ۾ موجود غير ضروري وٿين کي ننڍن وڏن پٿرن جي مدد سان بند ڪري اچ وڃ لاءِ فقط هڪ يا ٻه لنگهه ڇڏيا. اهڙا خوبصورت مثال ڪارونجهر ۾ محسوس ڪري سگهجن ٿا. مثال طور ”انچليا سر“ واري غار کي اهڙي امڪاني غار تصور ڪري سگهجي ٿو. ڇپن جي وچ واريون غير ضروري وٿيون پٿرن سان بند ڪرڻ جو عمل ”پهريون ٺوس ديوارون“ کڙيون ڪرڻ آهي. اهڙو ئي مثال اروڙ جي ڏکڻ ۾ نينهن ٽڪر وٽ آهي.
ٽين صورت جابلو ڪٽائن، جهڏن ۽ ڇتن کي استعمال ڪرڻ واريون چئي سگهجي ٿي. يعني جبل جو اهڙو ڪٽاؤ جتي فقط هڪ ديوار بيهارڻ سان گهر ٺهي پوي. اهي ديوارون پٿرن جي اڍنگن قدرتي بلاڪن کي هڪٻئي مٿان سٿي ٺاهيون ٿي ويون. اهڙا گهر يا غار نما اجها اروڙ جي ٽڪرين ۾ عام جام آهن جڏهن ته مڪلي ۽ لڪيءَ وٽ به اهڙا اجها موجود آهن. بلوچستان، سرحد ۽ ٻين جابلو علائقن ۾ اهڙا اجها جوڙڻ جي روايت اڃا تائين آهي.
چوٿين صورت ڇت وجهڻ جي آهي، جڏهن ٻن يا ٽن طرفن کان ڪي ڇپون ديوارن جو ڪم ڏيئي پئي سگهيون، تڏهن ان جي مٿان ڪاٺ جا بنڊ، ٽاريون يا وڏا تراکڙا پٿر رکي ڇت ٺاهي ٿي ويئي ۽ انهن کي ٽارين، گاهه ۽ جانورن جي کلن سان چڱيءَ طرح ڍڪيو ٿي ويو. اهي ابتدائي عمارتون هيون. جڏهن ماڻهوءَ ديوارون ٺاهڻ ۽ ڇت رکڻ سکي ورتي، تڏهن پاڻ جدا گهر ٺاهڻ شروع ڪيا. اهي ڪچين سرن ۽ پٿرن جا گهر هئا. اهوئي منظر اڄڪلهه اسان جي ٻهراڙين جو آهي. گهر ٺاهڻ جو هنر سکي وٺڻ کان پوءِ جابلو ماڻهن لاءِ سولو ٿي پيو ته هاڻ هو جبل ڇڏي ميداني علائقن ۾ پکڙجي وڃن. ان جو مطلب اهو ناهي ته جابلو لوڪ ميدانن ۾ تڏهن لٿا جڏهن هنن هٿرادو گهر ٺاهڻ سکي ورتا. گهر اڏڻ جي ارتقا جهوپڙيءَ کان ٿي آهي. ميداني علائقن ۾ ته ان کان بهتر، سستو ۽ تڪڙو ڪو ٻيو طريقو ٿيندو ئي ناهي.
جهوپڙين کان غارن ۽ گهرن جي اڏاوت تائين هن سفر بابت سنڌ جي حوالي سان اها راءِ ڏيئي سگهجي ٿي ته هتان جا ماڻهو جيئن ئي پٿر جي آخري دؤر واري حد ٽپي آمري دور ۾ پهتا، هنن غارن ۾ ره�