اوائلي آرٽ

� ڇڏي ڏنو. سنڌ ۾ اروڙ، کيرٿر ۽ لڪيءَ ۾ اهڙا ثبوت به موجود آهن جن کي ڏسي چئي سگهجي ٿو ته اڳ واري زماني ۾ جوڙيل اهي غارون ڌاتو پهڻي دؤر تائين انساني رهائش گاهه طور استعمال ۾ اينديون رهيون. بهرحال، غارن کي گهر ٺاهي رهڻ جو سلسلو اڃا تائين هلندڙ آهي، خاص ڪري بلوچستان ۽ صوبي سرحد ۾. اها ٻي ڳالهه آهي ته اڄڪلهه قديم زماني جون اڪثر غارون ”مقدس آسٿانن“ ۽ تيرٿن جي صورت اختيار ڪري چڪيون آهن. اها انسان جي نفسيات آهي جو هو ماضي، ورثي ۽ روايتن کي ”تقدس“ ڏيئي ڇڏيندو آهي. شايد اهوئي سبب آهي جو اڪثر اوائلي غارون هاڻي مندر يا زيارت گاهون ٿي ويون آهن.
اڳوڻي سويت يونين ۾ پٿري دؤر سان تعلق رکندڙ هڪ آثار گاگارينو جي کوٽائيءَ ظاهر ڪيو ته قديم دؤر جي شڪارين جا گهر تهه خانن وانگر هئا جن ۾ داخل ٿيڻ جو فقط هڪ سوراخ ڇت ۾ هوندو هو. فرش ۾ وچ تي هڪ کڏ هوندي هئي، جنهن ۾ شايد اهي شيون سڀنالي رکيون ٿي ويون جيڪي ”قيمتي“ هيون. سوويت يونين ۾ اهڙيون ٻيون به قديم آباديون لڌيون ويون آهن. جيتوڻيڪ سنڌ برفاني دؤر جي سخت اثرن کان پري هئي، تڏهن به قديم سنڌي ماڻهن جبلن جي ڪُکين، سوراخن ۽ تهه خانن جهڙين غارن ۾ پناهه ورتي هئي. سنڌ مان لڀجندڙ قديم غارن مان ڪن غارن ۾ اندريون ننڍيون غارون مليون آهن. جيئن ڪائي، اروڙ، رني ڪوٽ، لڪي، بزن، جهڏي ۽ امير پير وغيره ۾ آهن. اهي اندريون ننڍيون غارون يا اندريان چئمبر شايد سامان سنڀالي رکڻ لاءِ اسٽور طور استعمال ڪيا ويندا هئا ڇاڪاڻ ته اهي اوچائيءَ ۾ ايترا سوڙها آهن جو انهن ۾ فقط ويهڻ يا ليٽڻ جي گنجائش آهي. سنڌ ۾ تهه خانن جهڙيون غارون مڪلي ۽ لڪي ٽڪرين ۾ موجود آهن. يورپ جي غارن ۾ رهندڙ قديم شڪاري ماڻهو چمڙو اوڍيندا هئا، گهڙيل هڏين جا هار پائيندا هئا ۽ هاٿي ڏند مان مورتيون گهڙيندا هئا. ڌرتي ماتا ۽ روحن جي پوڄا ڪندا هئا. هو ميموٿ، شينهن، رڇ ۽ گهوڙا شڪار ڪري کائيندا هئا. انهن جانورن جون هڏيون شڪاري دؤر جي آبادين مان مليون آهن.
اوائلي سنڌ ۾ شڪاري دؤر جا ماڻهو ڪيئن رهندا هئا؟ ڇا کائيندا ۽ پائيندا هئا؟ في الحال ان سوال تي به ڪا تحقيق نه ٿي آهي. هتي هيل تائين اهڙي ڪا به غار نه ملي آهي، جنهن مان شڪاري دؤر بابت ڪا تصوير يا مورتي وغيره ملي هجي. البت سنڌو ماٿريءَ جي سڀ کان قديم ديوتا شِو مها ديو جي لباس تي هڪ نظر وجهڻ سان سنڌو ماٿريءَ جي قديم شڪاري انسان جي لباس جو پتو پوي ٿو.
شِو مها ديو جو لباس قديم شڪارين جهڙو آهي. کيس چيتي يا هرڻ جي کل اوڍيل هوندي آهي، هڪ هٿ ۾ ترشول (ٽن ڦرن وارو نيزو) اٿس ۽ ڪلهي ۾ تير ڪمان. هو جبل تي رهي ٿو. ڪاريهر جهڙو زهريلو ساهوارو شِو مهاديو جو خاص پاليل جانور آهي. البت هندو ڏند ڪٿائن ۾ شِو کي ڏاند تي سوار ان وقت ڪيو ويو ٿو ڏسجي جڏهن انسان زرعي دؤرن ۾ داخل ٿيو آهي ۽ مال پالڻ سکي ورتو اٿس. شِو کي پنهنجي دؤر جو آئيڊل ۽ سورهيه شڪاري تصور ڪرڻ گهرجي، سندس ٽن ڦرن وارو نيزو هڪ طاقتور ۽ نه گسندڙ هٿيار جي علامت آهي.
سنڌ ۾ مڪمل شڪاري دؤر پٿر جي آخري دؤر تائين رهيو هوندو. هونئن، اڄ به ”شڪاري“ ڪرت وارو قبيلو سنڌ ۾ خاص طور تي ٿر ۾ موجود آهي. اسان کي فرض ڪرڻو پوندو ته سنڌ ۾ مڇي ماريندڙ قبيلا درياهه جي ڪنڌين ۽ درياهي ٻيلن ۾ پوءِ پهتا، شروع شروع ۾ هنن جابلو ماٿرين ۽ جبلن تي رهندڙ سرهه، گڊ، هرڻ ۽ چيرڦاڙ ڪندڙ ٻيا جانور ماري پئي کاڌا. ان سان گڏوگڏ جابلو ندين ۾ موجود ڪنڀن ۾ مڇيءَ جو شڪار سندن ٻيو مشغلو رهيو هوندو. ڪنڀن واريون جابلو نديون سنڌ ۾ نئه گاج، نئه کينجي، نئه سيتا، نئه مزاراڻي، شانهر، ڪيهرجي، مَکي، سگرو، سالاري، راڌ، هراڙ، نئه نري، نئه انگئي، نئه نئنگ، نئه بارڻ، نئه ڏلهه، نئه موهن (رني ڪوٽ)، نئه مول، ملير، لياري، حب، کديجي وغيره انهن جي سرگرمين جا مرڪز هوندا.
جيڪڏهن 25 هزار سال اڳ سنڌوءَ جو ڇوڙ ڪشمور وٽ سمنڊ ۾ پئي ٿيو (جيئن ايڇ. جي. ويلز چوي ٿو) ته پوءِ سکر کان ڪوٽڏجي واريون ٽڪريون، حيدرآباد، گنجو ٽڪر، مڪلي، گجو، ڪارونجهر ۽ شاهه يقيق واريون ٽڪريون ٻيٽارين جي صورت ۾ اڀريل هونديون. هاڻوڪي سنڌوءَ جي ساڄي پاسي وارو سڄو جابلو ٽاڪرو علائقو سمنڊ کان آجو هئڻ ڪري شڪاري دؤر جي سنڌي ماڻهوءَ لاءِ کليل هو. ان ڪري شڪاري دؤر جون وڌيڪ آباديون ۽ اؤسر جا اهڃاڻ به ان ئي پاسي ملڻ گهرجن. اوائلي شڪاري (نيندر ٿال ۽ ڪروميگنان) سرهه جي ڌڻن کي جبلن تان هڪلي ماريندا هئا. سنڌ جي جبلن ۾ به ساڳي طرح شڪار ڪيو ويندو هو، اهڙي ثابتي نئه سيتا ۾ موجود هڪ چٽساليءَ مان ملي آهي. کيرٿر ۾ مختلف جاين تي موجود قصن ڪهاڻين مان به ساڳي طرح شڪار جا پڙاڏا ملن ٿا. اهڙو ئي هڪ قصو ڀِت جبل ويجهو ’گابار جي گُري‘ سان منسوب آهي، جتي شڪاري پاڻ شڪار ٿي ويو هو.

يورپ جا اوائلي فنڪار
کيرٿر ۾ رهندڙ آڳاٽي انسان جي زندگي اڄ کان گهڻي مختلف نه هئي. ان جو فطرت سان سڌو واسطو هو. اگهاڙي فطرت ۾ سڀ کان اهم سوال جياپي جو هوندو آهي ۽ اهڙي حالت ۾ جياپي جي فقط اها صورت آهي ته فطرت جو وڌ ۾ وڌ مشاهدو ڪجي ۽ چئني ڏسائن ڏانهن نگاهه رکجي. آسمان ۾ ايندڙ تبديلي، رات ۽ ڏينهن جو چڪر، حالتن جي تبديليءَ جا اهڃاڻ ۽ ويجهي مستقبل ۾ ٿيندڙ ڪنهن به خطري جو اڳواٽ اَنڀو.
پيليوليٿڪ ماڻهوءَ به فطرت جو گهرو مطالعو ڪيو، هن لاءِ فطرت جو اڀياس ان ڪري به ضروري هو ته جيئن هو فطرت جون مهربانيون وصول ڪري ۽ آفتن کان پاڻ کي بچائي سگهي.
اڄ جي انسان وانگر اوائلي ماڻهوءَ وٽ ڏسڻ، ٻڌڻ، سونگهڻ، ذائقي وٺڻ ۽ ڇهڻ جون ساڳيون حسون هيون ۽ ڇاڪاڻ ته هو فطرت سان سڌيءَ طرح ڳنڍيل هو. ان ڪري سندس حسون بهتر ڪم ڪنديون هيون. اها ٻي ڳالهه آهي ته هو فطرت جي اڪثر واقعن کي سمجهڻ کان قاصر هو. هن انسان جي زندگيءَ ۾ اهي شيون وڌيڪ خوفائتيون هيون جن کي آفت چئجي، مثال طور ٻوڏ، ٻيلي ۾ باهه، کنوڻ جو ڪِرڻ. اهي نه رڳو موتمار پر ڏاڍا پراسرار واقعا هئا. انهن پراسرار واقعن کي هو نه ته سمجهي پئي سگهيا ۽ نه وري روڪي ٿي سگهيا. انهن اڻ ڏٺل قوتن کين خوب ڊيڄاريو ۽ نيٺ کين انهن پراسرار مظهرن جي پويان لڪل ڪنهن عظيم قوت کي تسليم ڪرڻو پيو، جنهن زندگي ۽ موت جو فيصلو ڪرڻ جي قوت رکي ٿي. اتان ئي عقيدن ۽ مذهبن جا بنياد پيا. ان ڪري اوائلي انسان جڏهن قدرت جي چٽسالي ڪئي تڏهن اها فطرت جي سادي نقالي ڪونه هئي، پر ان ۾ عقيدا ۽ وهم به شامل آهن.
چترڪاري بهرحال هڪ هنر ۽ ڏات آهي، جيڪا اڄ به هر انسان وٽ ڪونه آهي. پيليوليٿڪ دؤر ۾ به ڪو ڪو اهڙو ماڻهو هو جنهن وٽ اها ڏات هئي ته هو فطرت کي يا پنهنجي ذهن جي پڙدي تي لهندڙ صورت کي پٿر تي يا ڪنهن ٻئي ميڊيم ۾ لاهي سگهي. شايد اهو اتفاق ئي هو جو پيليوليٿڪ دؤر ۾ اهڙا ذهين هنرمند اسپين ۽