اوائلي آرٽ

اولهه ڏکڻ فرانس ۾ پيدا ٿيا. هو پنهنجي وقت ۾ عظيم چترڪاري ڪري وقت جي وهڪري ۾ گم ٿي ويا. پر ڪيئي هزارن سالن کان پوءِ محض ڪجهه اتفاقن جي ڪري اهو آرٽ جديد دنيا تائين پهچي ويو.
شروع شروع ۾ ته ڪنهن اعتبار ئي نٿي ڪيو ته ههڙي شاندار چترڪاري پيليوليٿڪ انسان ڪئي هوندي. هنن لاءِ ته عام تاثر اهو ئي هو ته غارن ۾ رهندڙ اهي انسان وحشي ۽ فن کان بنهه ناواقف هئا. ان ڪري جڏهن ماهرن دعويٰ ڪئي ته هي پيليوليٿڪ آرٽ آهي ته ماڻهن کين بيوقوف قرار ڏنو ۽ هڪ ڊگهو بحث ڇڙي پيو. نيٺ 1902ع ۾ وڃي قبول ڪيو ويو ته واقعي اهي پيليوليٿڪ تصويرون آهن.



هتي ڏيکاريل ڍڳو التميرهه (اسپين) جي غار مان لڌل چار رنگي چٽسالي آهي، جنهن جو تعلق پيليوليٿڪ جي پڇاڙيءَ واري زماني سان آهي.

جڏهن غارن ۾ ٿيل ان چترڪاريءَ کي پيليوليٿڪ تصويرن طور قبول ڪيو ويو تڏهن جلدبازيءَ ۾ اهو به چيو ويو ته اها دنيا ۾ سڀ کان اوائلي چترڪاري آهي. پر، اها راءِ ان ڪري به غلط هئي جو خود چٽساليءَ جي به ارتقا ٿي آهي ۽ هٿ آيل اها خوبصورت چٽسالي به ايامن جي تجربي سان ان منزل تي پهتي هئي. اها لازمي ڳالهه آهي ته هي فن شروع ۾ ايترو ئي معمولي ۽ ناقص هوندو جو عام اک ان جو نوٽس ئي وٺي نٿي سگهي. اسان کي، خود يورپ ۾ ئي چترڪاريءَ جا گهٽ ۾ گهٽ ٻه اوائلي نمونا ڏسجن ٿا. هڪڙا ته خود اهي ئي آهن جن ۾ رنگ ڀريل آهن يا ٻيا محض خاڪا يا ليڪا آهن. هتي اهو مناسب ٿيندو جيڪڏهن اسان خاڪن کي وڌيڪ قديم آرٽ سمجهون. گهڻو ممڪن آهي ته ان کان به اوائلي تصويرون خود پيليوليٿڪ دؤر ۾ ئي ڊهي ويون هجن. مٽيءَ تي هٿ سان ٺاهيل تصويرون ته هڪ ڏينهن به باقي رهي نٿيون سگهن. پٿر تي تصوير اڪرڻ جو ڪم ته پوءِ ٿيو هوندو.
بهرحال، پيليوليٿڪ انسان سخت مٽيءَ ۾ جيڪي ساديون تصويرون اڪيريون انهن مان ڪجهه ضايع ٿيڻ کان بچي ويون آهن. يورپ ۾ التميرهه (Altamira) ۽ لاسڪواڪس (Lascaux) غارن ۾ موجود شاهڪار تصويرون ان منزل تائين ڪيئن پهتيون؟ ماهرن وٽ ڪو واضح جواب ڪونه آهي. چترڪارن جا اوائلي برش ۽ لاڳاپيل سامان بچيو ئي ڪونه آهي، جنهن جي بنياد تي ڪو نتيجو ڪڍجي. بهرحال، هن مهل تائين هٿ آيل سڀ کان قديم آرٽ پوئين پيليوليٿڪ دؤر سان تعلق رکي ٿو، يعني اهي آرٽسٽ لڳ ڀڳ اڄوڪن انسانن جهڙا ئي هئا.
هنن ڌرتي ۽ آڪاس تي موجود قدرت جي مظهرن کي چٽڻ شروع ڪيو، بس اها نقالي (جنهن کي اڄوڪي ادبي وصف جي حوالي سان ڏسڻ مناسب نه ٿيندو)، آرٽ جي ابتدا هئي. ضروري نه آهي ته پيليوليٿڪ ماڻهوءَ جو هر هٿ جو هنر آرٽ هجي. ڪنهن به هڏي، پٿر يا ڪاٺ تي ڪنهن قسم جي اُڪر ”آرٽ“ ٿي نه ٿي سگهي، پر ان ئي عمل ”تخليق“ ۽ چترڪاري ڏانهن پيش قدمي ڪئي. بهرحال، اسان نٿا چئي سگهون ته قديم آبادين مان لڌل ڪنهن ڪاٺي، هڏيءَ يا پٿر ۾ پيل لينگها يا نشان انسان هٿان شعوري طور ٿيل ڪم آهي يا اهو محض حادثاتي ۽ لاشعور طور ٿي ويو.
کوجنائن دوران اها ڳالهه به رڪارڊ تي اچي چڪي آهي ته ”اُڀو انسان“ (Homo erectus) گيڙو رنگ جا ڳوڙها رنگ لاءِ استعمال ڪندو هو. (گيڙو، اصل ۾ ڳاڙهي رنگ جي مٽيءَ جو قسم آهي، جنهن ۾ لوهه جو آڪسائيڊ يا ڪَٽ موجود هوندي آهي ۽ ان کي رڱڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي.) گيڙو رنگ جي استعمال جو هيل تائين هٿ آيل سڀ کان اوائلي ثبوت آفريڪا جي اولدواءِ آبادي وٽان مليو آهي، جيڪا 15 لک سال قديم آهي. ممڪن آهي ته هنن ان رنگ سان پنهنجن جسمن تي به رنگين لينگها پاتا هجن يا پنهنجي استعمال جي شين کي رڱيو ۽ سينگاريو هجي. اهي سڀ رنگ سازي ۽ رنگريزيءَ کان ابتدائي قدم آهن.
ان ڏس ۾ هڪ نشان هٿ آيو آهي. جيڪو اتفاق سان وقتن جي ڏاڍاين کان بچي ويو آهي، ممڪن آهي ته هو ڪنهن وڏي ڪم جو محض ڪو ٽڪرو هجي جيڪو اسان لاءِ رهجي ويو. باقي، اُڪر جو ڪم موجود آهي پر ان ۾ مشڪل اها اهي ته انسان جي هٿ جي شعوري اُڪر سان گڏوگڏ ڪٿي اهڙا نشان به موجود هوندا، جيڪي انسان شعوري طرح ڪونه اُڪريا هئا. بلڪ ٻين ڪمن ڪارين دوران اتفاق سان فرش تي، پٿرن ۽ ديوارن تي ٺهي پيا. مثال طور، سائنسدان چون ٿا ته جڏهن انسان ڪنهن پٿري ڪات سان گوشت وڍيو هوندو ته ان جا نشان فرش تي ٺهي پيا هوندا يا جڏهن ڇرين سان کل لاٿي ٿي وئي، تڏهن اتفاق سان پٿرن تي ڪي ليڪا به پئجي ويا هوندا. ان ريت ”اتفاق“ ۽ ”شعوري“ نشانن کي جدا ڪرڻ هڪ ڏکيوڪم آهي. هن سلسلي ۾ چيڪو سلواڪيا ۾ بورونو ويجهو هڪ شيءِ تي ڪي ڇهه عدد نشان هڪ ٻئي جي ڀرسان پُور وڇوٽ آهن ۽ اهي ”اتفاقي“ نه آهن. اهي نشان هاٿي جي پُڇ واري هڪ هڏيءَ تي اڪريل آهن ۽ ساڍا ست لک سال اڳ هڪ انٽر گليشئل دؤر سان تعلق رکن ٿا.
ان کان ڪجهه لک سال پوءِ اوڀر جرمنيءَ ۾ Bitzingsleben ويجهو مٽيءَ جو هڪ تهه ٺهيو. ان تهه مان هاٿيءَ جون ڇليل هڏيون مليون، جن تي تمام گهڻا ليڪا کوٽيل هئا. انهن اُڪرن ۾ هڪ مخصوص فاصلو هو. انهن مان ڪنهن قسم جي سونهن جي اظهار جو شڪ ڪري سگهجي ٿو، جيڪڏهن اهو واقعي ان قسم جو اظهار هو ته پوءِ اهو آرٽ هو.
گذريل برفاني دؤر ۾ هنگريءَ ۾ ’ٽاٽا‘ لڳ هڪ ماڳ وٽان هاٿي ڏند جي تصوير ملي آهي. جنهن تي ڳاڙهو رنگ استعمال ٿيو آهي. چترڪاريءَ جي حوالي سان هي شايد سڀ کان قديم مثال آهي ۽ رنگ جو استعمال غالباً ڪنهن عقيدي هيٺ هو. هنن ڪچين ڦڪين ڪوششن کان پوءِ باشعور ماڻهوءَ جو زمانو اچي ٿو، جنهن برفاني دؤر جي پوئين اڌ ۾ غارن ۾ ۽ پٿرن تي عاليشان چترڪاري ڪئي. غارن جي چترڪاريءَ جي ”عظمت“ پنهنجي جاءِ تي پر انهن سوالن جا جواب اڃا اڌورا آهن ته آخر پيليوليٿڪ چترڪارن اهو فيصلو ڇو ڪيو ته هو اونداهين غارن ۾ چترڪاري ڪن ۽ پوءِ اهو سلسلو هنن ڇو ڇڏي ڏنو؟ يقينن، ڪنهن سماج جي اندروني جوڙجڪ کي سمجهڻ لاءِ اهي سوال اهم هوندا ته ڪوبه ڪم ڇو شروع ڪيو ويو ۽ ڇو ختم ڪيو ويو؟
چترڪاري ۽ اُڪر جي سلسلي ۾ موضوع جي چونڊ، اسٽائيل ۽ جاگرافيائي پابنديون بنيادي ڳالهيون آهن. جيڪڏهن پٿر ئي نامؤزون هوندو ته چترڪاري يا اُڪر جو ڪم ڇا تي ٿيندو؟ اها ڳالهه ڪو چترڪار يا سنگتراش بهتر طور سمجهي سگهي ٿو ته هر پٿر تي اُڪر ڪري نٿي سگهجي ۽ هر پٿر تي چترڪاري به ٿي نٿي سگهي. خود پٿر آرٽسٽ سان جيترو تعاون ڪندو آهي، ڪا تصوير يا اُڪر اوتري بهتر ۽ گهڻي عرصي تائين قائم رهڻ واري ٺهي سگهي ٿي.
اوائلي آرٽ ننڍڙين شين، اوزارن، اونداهين غارن جي ديوارن ۽ کليل ڇپن تي ملي ٿو. جنهن مان ظاهر آهي ته اُڪر ۽ چترڪاريءَ جا مقصد هڪ کان گهڻا هئا. پيليوليٿڪ ماڻهن هڏين جي اوزارن ۽ هٿيارن تي معمولي اُڪر سان ساديون اِنگڙ ونگڙ ليڪون ٿي ڪڍيون يا جانورن جون تصويرون ٿي ٺاهيون. ڪن سائنسدانن جو خيال آهي ته مختلف شين تي اُڪريل ليڪون ڳڻپ جو اوائلي طريقو ٿي سگهي ٿو. بهرحال، ان راءِ لاءِ ڪا ثابتي اڃا ڪونه ملي آهي.
هڪ راءِ اها به آهي ته شبيهه ٺاهڻ هڪ قسم جو ’جادو ٽوڻو‘ ڪرڻ جو عمل آهي يا اهي شيطاني قوتن جي حملن ۽ خطري کان بچاءَ جا تعويذ به ٿي سگهن ٿا. سائنس