اوائلي آرٽ

دان چون ٿا ته ڪنهن هڏي يا پٿر جي ٽڪر تي ڪنهن رڍ، ٻڪري يا هاٿيءَ جي تصوير اُڪرڻ جي محنت ڪرڻ بي سبب ته نه هوندي، ان جو ضرور ڪونه ڪو ڪارج هوندو. پيليوليٿڪ ماڻهو اهو پورهيو محض ان لاءِ نه ڪيو هوندو ته هو پنهنجو گهر سينگاري يا وقت گذاري ڪري! چيڪو سلواڪيه ۾ ديراوا نالي هڪ غار مان لڌل هڪ سليٽ تي هڪ ٻڪريءَ سان گڏ هڪ سڌي ليڪ به اُڪريل آهي. اها ليڪ اصل ۾ هڪ نيزو آهي، جنهن سان جهنگلي ٻڪريءَ جو شڪار ڪرڻ مقصد هو. گهڻو ممڪن آهي ته هي پيليوليٿڪ انسان جو ’شڪار لاءِ جادو‘ هجي. اهڙو جادو اڄ تائين سنڌ ۾ رائج آهي. اسان اڄ به جادو ٽوڻي جا عامل ڏسون ٿا جيڪي مٽي، ڪپڙي يا ڪنهن ٻي شيءِ مان بوتا، گڏا يا مورتيون ٺاهي انهن ۾ سُيون ٽنبين ٿا ۽ ذهن ۾ تصور ڪن ٿا ته اهي سُيون ڪنهن مخصوص ماڻهوءَ کي براڊ ڪري ڇڏينديون. اهڙا عمل رڳو سنڌ ۾ نه، سڄي دنيا ۾ ٿي رهيا آهن ۽ عام ماڻهو ان کي اڄ به سچو ۽ ڪارگر عمل سمجهن ٿا.
يورپي غارن ۾ موجود آرٽ ۾ هڪ کان وڌيڪ ٽيڪنڪون ۽ مهارت استعمال ٿيل آهن، جنهن مان ظاهر آهي ته اهي تصويرون مختلف ثقافتن جي نمائندگي ڪن ٿيون. انهن غارن ۾ دنيا جو بهترين پيليوليٿڪ آرٽ موجود آهي. هن مهل تائين چترڪاريءَ واريون 200 کن غارون مليون آهن ۽ هر سال اهڙين نين غارن جي دريافت جو سلسلو جاري آهي. انهن مان اڪثر غارون ڏکڻ اولهه يورپ ۾ آهن. اُرل (Ural) جابلو سلسلي ۾ ڪپووا (Kapova) غار غير معمولي طور الڳ آهي، پر سڀ کان مشهور غارن ۾ التميرهه، لاسڪائوڪس (Lascaux)، Rouffigna ۽ فورٽ دي گاما آهن، جن ۾ ديوارن تي سوين تصويرون چٽيل آهن. جڏهن ته ٻين غارن ۾ ڪي هڪ اڌ تصويرون آهن. مثال طور ”لا گريز“ (La Greze) ۾ هڪ خوبصورت سانُ اُڪريل آهي، پر اهو سڄي غار ۾ اڪيلو آهي.
غارن ۾ تصويرون يا ته پينٽنگ ٿيل آهن يا وري پٿر جي ڇيڻيءَ جي مدد سان جانور اُڪريل آهن. انهن مان اڪثر لاسڪائوڪس ۾ آهن. چترڪاري لاءِ برش جانورن جي وارن مان يا Frayed Twigs مان ٺاهيا ٿي ويا ۽ هٿن جي آڱرين سان به ديوارن تي رنگ مَليو ٿي ويو. ان چترڪاري لاءِ قدرتي ذريعن مان مختلف رنگ هٿ ڪيا ٿي ويا، يعني اڇو چُن، ڪارو Soot يا Manganese جو مرڪب ۽ گيڙو مٽيءَ جي ڳوڙهن مان ناسي، ڳاڙها ۽ پيلا رنگ. يورپ ۾ غارن اندر ٿيل چترڪاريءَ جو ٻيو حيرت جهڙو پهلو اهو آهي ته اهي غارن جي منهن کان گهڻو اندر ٺهيل آهن، ڪن غارن ۾ اهو فاصلو ڪلوميٽرن ۾ آهي، ايترو اندر رهڻ جو ڪو سبب نظر نٿو اچي. جتي ٻرندڙ مشعلن کانسواءِ وڃي به نه سگهجي! چن پٿر جون هي حيرت جهڙيون ۽ اونهيون غارون خود پيليوليٿڪ انسانن لاءِ به پُراسرار هونديون. اهڙيون غارون سنڌ ۽ بلوچستان ۾ آهن، جن مان هڪ لاهوت واري آهي، جنهن جي پُراسراريت سبب اتي عجيب ڏند ڪٿائن جنم ورتو آهي.
قديم آثارن جي ماهرن جي راءِ آهي ته قديم انسانن يورپي غارن ۾ ايترين اونهائين کي فقط ڪن مخصوص رسمن لاءِ ئي استعمال ڪيو هوندو، جيڪي ’عام رواجي دنيا‘ کان پري هيون، جتي سندن خيال ۾ فطرت جون ڪي طاقتور قوتون ئي رهي پيون سگهن! شايد اتي هنن ڪامياب شڪار لاءِ عبادت ٿي ڪئي يا رسمون ادا ٿي ڪيون يا زمين جي زرخيزيءَ ۽ رزق جي مستقل فراهميءَ لاءِ دعائون ٿي ڪيون.
ان ۾ بهرحال، ڪوبه شڪ نه آهي ته غارن ۾ موجود چترڪاري ارتقائي مرحلن مان لنگهي آهي. شروعاتي تصويرون ساديون آهن. Cabrercts ۽ Rouffignac غارن ۾ نوٽ ڪيو ويو ته نرم مٽيءَ تي ٺهيل تصويرن ۾ رنگ هٿ سان ٿڦيو يا مَليو ويو آهي. ڪجهه غارن ۾ ڪا خاص چترڪاري نه، بلڪه محض کوٽيل ليڪا مليا آهن. هڪ تمام قديم تصويري سلسلي ۾ هٿن جا نشان آهن. پر اهي هٿ سان چٽيل آهن. آرٽسٽ ديوار تي هٿ رکي ان جي مٿان رنگ ڇنڊيو يا ڪاٺ جي نلڪي ۾ ڳاڙهو يا ڪارو رنگ ڀري ڦوڪ سان هٿ جي مٿان رنگ پکيڙيو. اهڙيءَ طرح ديوار تي هٿ جي چوڌاري رنگ چنبڙي پيو ۽ هٿ واري جاءِ تي هٿ جي شبيهه رهجي وئي.
هٿن جا اهڙا نشان ٻين غارن مان پڻ لڌا ويا آهن، فرانسي Pyreness ۾ گارگس (Gargas) غار مان اهڙا 200 کان وڌيڪ نشان مليا آهن. محققن اهو به نوٽ ڪيو ته هٿن جي ڪافي نشانن ۾ ڪا آڱر يا ڪنهن آڱر جو حصو ڪونهي. شايد اها به ڪنهن قسم جي ريت رسم هجي! تمام وڏي تعداد ۾ هٿن جي نشانن جي موجودگي مان ظاهر آهي ته اها وقت گذاريءَ جي ڪا راند ڪونه هئي. ڇا هٿن جي انهن نشانن کي ڪنهن وهم، عقيدي يا ان نوعيت جي ڪا ٻي اهميت حاصل هئي؟ ان سوال جو جواب اڃا تائين هٿ نه آيو آهي.
لاسڪواڪس واري غار ۾ موجود چترڪاري ايتري بهتر ۽ گهڻي آهي جو ان کي پٿر جي زماني جي عاليشان آرٽ گئلري چوندي ٿورڙي به هٻڪ نٿي ٿئي. اها آرٽ گئلري 15 هزار سال پراڻي آهي. ان ۾ موجود تصويرون وڏيون آهن، پيچيديون ۽ ٻين هنڌن تان مليل چترڪاريءَ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ مڪمل آهن. هن مهل تائين لڌل غارن ۾ مختلف ماپن جون ڪيئي هزار تصويرون مليون آهن، جيڪي ان ئي دؤر جون آهن. انهن ۾ ڪنهن ڪنهن وقت اڪيلا جانور ڏاڍا وڏا ڪري چٽيا ويا آهن. ڪٿي ڪٿي ته انهن جي ماپ 13 کان 16 فوٽ آهي. ان هوندي به تصويرون سهڻيون آهن. انهن ۾ ننڍڙا جانور به چٽيل آهن. اهڙي ئي هڪ ڇت التميرهه غار جي آهي، جيڪا ڍڳن سان چٽيل آهن. اها غار 1879ع ۾ لڌي وئي هئي، جيڪا پيليوليٿڪ دؤر جي ڄڻڪ ڪنهن مائيڪلو اينجلو Sistime Chapel گرجا وانگر سينگاري هئي.
پيليوليٿڪ دؤر جي چترڪاريءَ ۾ اهم اسم جانور آهن. ان جو سبب فقط اهو هو ته ان دؤر جي انسان جي بقا جو دارومدار ئي جانورن جي شڪار تي هو. اڄوڪي اصطلاح ۾ اها چترڪاري ’ريئلسٽڪ‘ آهي، جنهن ۾ محسوس ڪري سگهجي ٿو ته چترڪار سمورن جانورن جي بدني بناوت، چرپر، عادتن ۽ زاوين کان چڱيءَ طرح واقف هئا. تفصيلي معائني مان پتو پيو ته اوائلي فنڪارن لڳ ڀڳ پنجاهه قسم جي جانورن جون تصويرون ٺاهيون هيون، جن ۾ ميموٿ، گينڊا، شينهن، بگهڙ، رڇ، هرڻ، سها، سوئر، ڦاڙها، جهنگلي گهوڙا، جهنگلي سانُ، ڍڳا ۽ انهن جا ڌڻ خاص طور تي شامل آهن. سڀ کان ٿوري چترڪاري لڌڙن، پکين ۽ مڇيءَ جي آهي. آڳاٽي چٽساليءَ ۾ ڪنهن به وڻ جي تصوير ڪشي نه ڪئي وئي آهي. انهن سڀني جانورن ۾ جهنگلي سانُ ۽ گهوڙا سڀ کان وڌيڪ ۽ گهڻو ڪري هر غار ۾ چٽيل آهن، ميموٿ ڪي قدر گهٽ آهي، ڪنهن ڪنهن جانور جي ته محض هڪ تصوير ملي آهي.
جانورن کان پوءِ ٻئي نمبر تي اهم اسم خود انسان پاڻ آهي، پر حيرت جهڙي ڳالهه آهي ته جانورن جون ريئلسٽڪ ۽ خوبصورت تصويرون ٺاهيندڙ آرٽسٽن ڪنهن به ماڻهوءَ جي ريئلسٽڪ تصوير نه ٺاهي آهي.

التميرهه (اسپين جي غار ۾ چٽيل برفاني سانن جي هنن تصويرن مان پڌرو آهي ته تڏهوڪا فنڪار نه رڳو پنهنجي چوڌاري پکڙيل دنيا ۾ رهندڙ جانورن جي بدني بناوت کان تمام چڱيءَ طرح واقف هئا پر هو انهن جي چُرپر کي حقيقي رنگ ۾ چٽڻ جي به پوري پوري صلاحيت رکندا هئا.
انسانن جون شبيهون ايئن ٺاهيون ويون آهن ڄڻ ڪنهن ٻار بار لاٿو هجي. اهي تجريدي، غير واضح ۽ بي ڍنگيون شڪيلون آهن ۽ پينٽنگ نه، محض خاڪا آهن. خبر نه آهي ته انسان پنهنجي تصوير کي اهڙيءَ ريت ڇو نظرانداز ڪيو. به�