اونھي ڳالھ اسرار جي

�و هو. جيتوڻيڪ سانگي ۽ جانوري پاڻ ۾ اٽڪندا رهندا هئا پر ڏاڏو سائين تدبر کان ڪم وٺي صلح سانت سان رهندو آيو؛ پر ڪنهن جانوريءَ کي مجال نه هئي جو سانگين جي ڳوٺ ۾ اچي يا ڀرسان لنگهي.
هڪ دفعي ڪو وڏيري جو پٽ گهوڙي تي چڙهي گهرن ڀرسان لنگهي ويو. پوءِ ته ممڻ مچي ويو. نيٺ وڏيري پنهنجي پٽ کي ڇينڀ ڪڍي. ٻهراڙيءَ ۾ وجود قائم رکڻ لاءِ مسلسل جاکوڙ ڪرڻي ٿي پوي. سانگي ڏاڍي ارڏي قوم آهي. لاڙڪاڻي شهر ڀرسان دودائيءَ جا سانگي ته مشهور آهن. ڏينهن ڏٺي جو وچ شهر ۾ لاڙڪاڻي جي بازار ۾ دشمن کي ڊوڙائي ڊوڙائي قتل ڪري دنبها هڻندا هليا ويندا. دودائيءَ جا زميندار سيد سڳورا سيد بخشل شاهه ۽ ٻيا تن سان ٿورا اختلاف ٿيا ته سيد سڳورا زمينون توڙي حويليون ڇڏي هليا ويا ۽ انهن ۾ سانگي پيا رهن. ڀرسان ڏاهاڻي بلوچ ٿا رهن جي وڏا ڪاٽڪو ڌاڙيل ۽ خوني آهن پر اهي به سانگين کان ڪن هڻن. غلام حسين انڙ جهڙي زبردست ماڻهوءَ سان به مهاڏو اٽڪايائون. دودائيءَ جا ٽي مڙس سعدو، سدائي ۽ روشن سانگي ته ناليرا، ڄڻڪ ڪهاڻي ڪردار، ڏاڍا مڙس هئا. ٿوري ڳالهه تي مڇ پئي ڦرڪندي هئن، پنهنجن سانگين سان اٽڪيا ته پاڻ به سانگين هٿان خون ٿي ويا. سيد عمر شاهه هڪ ڌاڙيل ساماڻو. ان سان ته اهڙي ڪار ڪيائون جو اڄ تائين خبر ڪانه پيئي ته ڪٿي غار ٿيو. لاش به ڪو نه لڌس. ڪجهه سال اڳ هڪ جتوئيءَ به هڪڙو سانگي اسڪولي ٻار قتل ڪري وڌو. ڳالهه ڦهلي ته ذات سانگي نڪري پيا. نيٺ، جيڪب آباد ضلعي ۾ ڏس پيو ته هڪ سانگي مڙس فقير بڻجي هڪ نار تي ديرو ڄمائي ڀنگ گهوٽڻ ۽ مڪان هلائڻ لڳو. نيٺ ملزم جتوئيءَ کي ڳولهي ساڻس سنگت رکي، هڪ رات سندس منڍي لاهي گودڙيءَ ۾ وجهي لاڙڪاڻي اچي سردار اڳيان ڦٽي ڪيائين. ٻهراڙيءَ ۾ جيئڻ لاءِ وڏا جتن ڪرڻا پون ٿا.
پير صاحب پاڳارو مون تي ڏاڍو مهربان آهي، جڏهن وٽس حاضري ڏيندو آهيان ته کلي کيڪاري ڀاڪر پائي گڏ ويهاريندو ۽ ڪافي پياريندو آهي. مون کي چوندو آهي: ”آ ابڙا بادشاهه!“ هڪ ڏينهن چيو مانس ته ”قبلا، مان سانگي آهيان!“ ته خوش مزاج ته آهي سو هڪدم مونکان پري بيهي چيائين ”تون ته خطرناڪ آهين. ايڏا سال لڪ ڪيو اٿئي، نيت ڇاهي؟“
پير سائين ڏاڍو مٺو ماڻهو ۽ وضعدار آهي سو اتي ئي گڏ ويهاري ڪافي پياريائين. چيائين ”اڄ مون سان انگريز علي شاهه ملڻ ٿو اچي سو ويهه متان مونکي انگريزي سمجهه ۾ نه اچي!“ هڪ ته پير صاحب انگريزي تمام سٺي ڄاڻي جو لنڊن ۾ رهيو ۽ پڙهيو آهي، ٻيو ته انگريز علي شاهه جي ڳجهارت سمجهه ۾ نه آيم سو پڇيم ته ”سرڪار، اهو انگريز علي شاهه الائي ڪهڙو؟“ کلي چيائين ”اهو قومي اسيمبليءَ وارو ڊپٽي اسپيڪر!“ هڪدم سمجهيم ته پير سائين، ظفر علي شاهه جي ڳالهه پيو ڪري ڇو ته شاهه صاحب زور ڪري انگريزي ڳالهائيندو آهي. پير صاحب ۾ مزاح جي حس ڏاڍي ڀرپور انداز ۾ آهي. هڪ ماڻهو آيو فخر الدين حبيب جو ضيائي دؤر ۾ شوريٰ جو نامزد ميمبر هو. مون کي چيائين ته پير صاحب کي سفارش ڪري مون کي سينيٽ جو ميمبر ڪرائي. مون انڪار ڪيو ته مان اهڙي ڪا جسارت نه ڪندس ته به چيائين ته تون ڳالهه ڪڍ پوءِ مان پاڻهي عرض ڪندس. انهيءَ کسڙ ڦسڙ ۾ هئاسون ته پير صاحب جو بلا جو ذهين آهي کلي پڇيو ته ”ابڙا بادشاهه تنهنجي دوست کي اميدواري (حمل سان هجڻ) آهي ڇا؟“ مون چيو ”هائو قبلا!“ ۽ پوءِ موڪلائي ٻاهر نڪري ويٺس ۽ هو ٻاهر پگهرجي نڪتو ۽ مون کي پنهنجي ڪار ۾ کڻي گهر پڄائي ويو ۽ ڏوراپا به ڏيندو هليو.
نانو سائين به اڪيلو سر، جانورين جي ڳڙهه ۾، وڏي همت ۽ مردانگيءَ سان ديرو ڄمائي ويٺو. ٻني ٻارو پنهنجو هئس ۽ مال متاع به سو ٻاهريون شان ۽ دٻدٻو رکندو آيو، جنهن لاءِ ماڻهوءَ کي کهرو، تند، تيز مزاج، جهڳڙالو ۽ جهيڙاڪ ٿيڻو ٿو پوي. نانگن بلائن ۽ ڍورن ڍڳن ۾ رهڻ سان اهڙيون ئي خاصيتون ڌارڻ ڪرڻيون پون ٿيون. نانو ڏاڍو دلير، بهادر ۽ قوت فيصلي ۾ اٽل هو. اها رڳ امان ۾ به هئي ۽ مان سمجهان ٿو ته مون ۾، ڪمال ۾ ۽ ادا وڏي (شمس الدين) ۾ به هئي.
جيتوڻيڪ ادا وڏو نهايت بردبار، خاموش طبيعت ۽ ٿڌو هوندو هو. پر هڪ لڱا آرهڙ جي ٽاڪ منجهند جو ادا جي آفيس (اوطاق) ٻاهران چيخون ۽ رڙيون پئجي ويون. سامهون هو گهر ڪرسچن نرسن مس مل ۽ مسز فتح چند جو. ادا دير ئي ڪا نه ڪئي، اگهاڙي پيرين ٻاهر ڊوڙيو. پاڙي وارا ٻه چار نڪتا پر چُپ، هٿ ٻڌيو بيٺا رهيا. ٿيو ڇا جو ڪي لوفر هڪ ڪرسچن نياڻيءَ کي زوريءَ ٽئڪسي ڏانهن گهليندا پي ويا ۽ مس مل ۽ ٻين جون رڙيون پيون پون. ادا، بدن جو ڳورو ته به هڪلون ڏيندو ڊوڙي وڃي ان لوفر کي ٿڦون هنيائين ۽ ڇوڪريءَ کي ڇڏائي چيائينس ”وڃ اندر ۽ دروازو بند ڪري ڇڏ!“ بدمعاشن تي به دهشت اهڙي ويٺي جو وٺي ڀڳا. نرسون ته پوءِ ادا جون مريدياڻيون ٿي ويون. امان به ۽ نانو سائين به ائين هڪدم فيصلو ڪري صورتحال جو نقشو ئي ڦيرائي ڇڏيندا هئا.
چوندا آهن ته ’مڙس اهو جو مهل تي ڪم اچي. مهل وئي، ته هٿ مليندو رهجي وڃبو.‘ آرهڙ جي گهٽ ۽ حبس ۾، مڇرن ۽ ڪُت جي آزار کان نانو ڪپڙا لاهي چادر مٿان وجهي ڪهاڙي پاسي ۾ رکي سمهي پوندو هو. آڌي رات جو رڙيون ٿين يا چور چور جي پڪار اچي ته نانو سٽ ڏيئي ڪهاڙي کڻي چورن پٺيان ڀڄندو ويندو هو ۽ پٺيان ناني ويچاري سندس گوڏ کنيو سَڏ ڪندي ويندي هئس. پوءِ جي چور ڀڄي ويا ته نانو به گوڏ ٻڌي موٽي اچي کٽ تي ويهندو يا چوڌاري ڪن تاڙ ڪري چؤنڪي ڏئي ايندو هو.
نانو بيمار ٿيو ته لاڙڪاڻي جي سول اسپتال ۾ اچي داخل ڪيائونس. ٽنگ پڪريز ڪري سڄي وئي هئس. نه هئي اليڪٽرسٽي نه پکا، سو مريضن جون کٽون وارڊ مان ڪڍي ٻاهر کليل هوا ۾ رکندا هئا. ڊاڪٽرن چيو ته آپريشن ٿيندي، شيشي سنگهائي بيهوش ڪبو. نانو ضد ٻڌي بيٺو ته ڇاجي شيشي ڇاجي بيهوشي، مونکي اتيئي وارڊ ۾ آپريشن ڪيو. سندس ضد آڏو ڊاڪٽرن آڻ مڃي پر خدشو هئن ته متان رڙيون ڪري ۽ ٻيا مريض وياڪل ٿين. پر ڊاڪٽرن جو وڍ ڪٽ شروع ڪرڻ ۽ ناني سائينءَ جو دعائن ۾ شروع ٿيڻ: ”اڙي ڊاڪٽر شل ٻچا بچندئي، شل ست پٽيتو ٿيندين، الله ڪندو خوش هوندين، وڏو داختر (ڊاڪٽر) ٿيندين!“ کٽ تي ٽنگ لڙڪايون پيو هو، هيٺ باٽلي رت ۽ پونءِ سان ڀرجي ويئي پر ناني سسڪي به نه ڀري. اهڙو دل گڙدي وارو هو. پر ڦٽ ويو خراب ٿيندو. تن ڏينهن ۾ پينسلين به ڪانه نڪتي هئي، سو زهر چڙهي ويو يعني انفيڪشن ڦهلجي ويئي. ڊاڪٽرن آسرولاهي ڇڏيو. ناني کي لاريءَ ۾ کڻائي ڳوٺ آندائون، جتي پهچڻ سان ڪلمو پڙهي دم ڏنائين.
مامو حاڪم، سندس وڏو پٽ اڃا ٻار هجي، ماءُ ته اڳ ۾ ئي گذاري وئي هئس پر مامي اهڙا جوهر ڏيکاريا جو ناني کي به مات ڏئي ويو. مامو حاڪم ڇاڪاڻ ته ٻار هو، نه هئس ماءُ نه، پيءُ نه، چاچو نه مامو، سو امان کيس پاڻ سان وٺي اچي ڳوٺ سانگي ۾ رهايو. پر مامو اهڙو اولي العزم جو چوي ته ”منهنجو ڳوٺ، منهنجا ٻني ٻارا، منهنجا گهر گهاٽ. سو مان هت ڪيئن ويهان!“ حالانڪه گهر ماڙيون ڊهي پٽ ٿي ويا هئا. پر مامو نيٺ ڀڄي اچي پنهنجي ڪکن ۾ ويٺو. لسڙاٽ، مُڇن جي ساوڪ سان هجي پر ا