اونھي ڳالھ اسرار جي

ي بخش خان ڀٽي سان ڳڙهي خدا بخش ۾. مان به ساڻس گڏ ويندو هئس. هڪ لڱا نواب نبي بخش خان وٽ ڪجهه دير سان پهتاسون ته سيڙيو ويٺو هو ۽ عيد ملي چيائين ته ”هن (خاص خادم ڏي اشارو ڪري) هر هر پئي ياد ڏياريو ته نواب صاحب، هاڻي دير ٿي وئي آهي هلي آرام ڪيو پر مان چوان ته شمس الدين خان ضرور ايندو!“
سڪندر علي خان ڀٽي سان ته ادا شمس جي گهاٽي دوستي هئي ۽ مان ساڻن نجي محفلن ۾ گڏ هوندو هئس. سڪندر علي خان ڏاڍو شانائتو ۽ مهذب ماڻهو هو. علم ادب سان به چاهه هئس. پاڻ انگريزيءَ ۾ شاعري به ڪندو هو. شڪار ۽ ڪرڪيٽ جو شوقين هو. عشق جي لار به لڳل هئس. هڪ دفعي نجي محفل ۾ کوٽيومانس ته دل ڀرجي آيس. ڇاتيءَ وٽ کيسي ۾ پيل فوٽو ڪڍي کڻي مون کي ڏنائين. مشهور فلم ائڪٽريس نرگس جو ڪرڪيٽ جي ڊريس ۾ ٽوپيءَ سان فوٽو هو جنهن تي نرگس جا هٿ اکر هئا، ”منهنجي پنهنجي ڪرڪيٽر سڪندر ڏانهن.“
مون پڇيومانس ته ”پوءِ ڀلا ڇا ٿيو؟“ چيائين ”قسمت (بيڊ لڪ)“ سر شاهنواز کي عزت وچان سر صاحب چوندو هو (بابا، نه). چي، ”همت ڪري سر صاحب سان ڳالهه ڪيم. ان چيو ته ڇوڪريءَ کي وٺي اچ. گڏ ڪانوينٽ اسڪول ۾ پڙهندا هئاسون. نرگس کي چيم سا خوشيءَ سان ڊوڙندي آئي. بد قسمتيءَ سان ان وقت کيس سوڙهي انگريزي پتلون پاتل هئي، سو سر صاحب کيس پيرن کان مٿي تائين ڏسي، مون ڏي منهن ڪري (انگريزيءَ ۾) چيو ته ڇوڪريءَ سان عشق ڪيو اٿئي يا سندس پتلون سان. نرگس ته ڏکاري ٿي موٽي وئي مان به ششدر ٿي چپ ڪري ويس!“ خانداني ماڻهن ۾ سر صاحب جو ايترو چوڻ ڪافي هو، معنيٰ صاف انڪار ۽ وڏي آڏو وري عرض ورجائڻ بي ادبي جي زمري ۾ اچي ها. اهو هو سڪندر علي خان جي شاعري، شراب نوشي ۽ شڪار جو راز. اهڙا ڪروڙين ڪيس ٿيا هوندا ۽ دلين ۾ دفن ٿي ويا. ازل کان ابد تائين اهو سلسلو هلندو رهندو. اهڙين ٽٽل دلين جو هڪڙو الڳ ڳوٺ ٻڌجي ته هوند ڌرتيءَ تي جنت ٺهي وڃي. اهي ٽٽل دليون ئي ته آهن جو ٻين جا ڏک محسوس ڪن ٿيون ۽ اهڙا ڏک ڏور ڪرڻ لاءِ آڙاهه ۾ ڪڏيو پون. پر ڪي ويچارا مٺيون ڀيڙيون پنهنجي ڏکن جون ڀريون پاڻ ڪلهن تي چايون وتن. نه رون نه چون ڪي. اهڙا دل جي اٿار وارا ماڻهو، موتيءَ داڻا هوندا آهن.
ڳالهين ڪندي پنهنجي گهر جي ڪچائي بيان ڪري ويٺس ته بوتلن ۾ پاڻي ملايو ويو. ڇا ڪجي، سفيد پوشي ۽ غربت جي ميل ۾ ائين ئي ته ٿيندو، ڪو گناهه ته ڪونه هو. منهنجي مرحوم گهر واريءَ وري ٻيو طريقو اختيار ڪيو. آئي جو آڌر ته ڪبو، سفيد پوشيءَ کي به قائم رکبو. نيٺ ته جج صاحب جي زال هئي ۽ ننڍن شهرن ۾ جج صاحب جو وڏو مانُ آهي. پر سُڪي پگهار مان ڇا ٿو ٿئي؟ سو ڇا ڪندي هئي جو پاڻيءَ ۾ ڪچي کنڊ ملائي اسينس، ڪيوڙي، گلاب، موتئي يا ڪنهن ٻئي قسم جو جوهر ملائي شربت ڪري موڪليندي هئي. مزو اهو جو مهمان به ساراهه ڪري پڇندا هئا ته شربت ڪٿان گهرايو اٿؤ؟ نيٺ مون گهر واريءَ کي ٻڌايو ته امان گهر ۾ شربت ٺاهي شيشا ڀري رکندي هئي جي سٺا به هئا ته سستا به. سگهڙ ته هئي سو هڪدم چيائين طريقو ٻڌايو. انهيءَ ڏينهن ئي پساريءَ کان صندل جو چورو گهرايائين. ان کي ڪاڙهي ڪاڙهي، چورو ڇاڻي ڪڍي، باقي پاڻيءَ ۾ چاش پچايائين ته کوڙ سارا شربت جا شيشا تيار ٿي ويا. صندل جو شربت ڏاڍو سٺو ۽ فرحت بخش ٿو ٿئي.
شيشن تان هڪ ٻي ڳالهه ياد آيم. لاڙڪاڻي جو مسٽر گوبند رام وڪيل ڏاڍو حاضر جواب ۽ چرچائي هوندو هو. قنبر يا شهداد ڪوٽ وڃڻ لاءِ وڪيل صاحب گهڻو ڪري ريل گاڏيءَ جي سيڪنڊ ڪلاس ۾ چڙهندا هئا ۽ گپ شپ هڻندا ويندا هئا. حنيف صديقي ۽ قاضي فضل الله گڏ رهندا ۽ گڏ وڪالت ڪندا هئا پر ٻنهي جون طبيعتون مختلف هيون. صديقي صاحب خاموش طبيعت ۽ ڪتابن سان چاهه رکندڙ ماڻهو هو ۽ قاضي صاحب سياست ۾ کهڙي صاحب جو چيلو هو. سو قمبر ٿي وياسون ته قاضي صاحب ۽ گوبندرام به گڏ هئا. گوبندرام قاضي صاحب کان سوال ڪيو ته ”جنسي عمل هڪڙو ’ج‘ سان ٻيو ’ي‘ سان، انهن ٻنهي ۾ ڪهڙو فرق آهي؟“ قاضي صاحب گوبندرام جو چرچو نه سمجهندي چيو ته ”ڪو فرق ڪونهي. ڪو ڪيئن چوي، ڪو ڪيئن چوي. ڪهڙو فرق؟“ گوبندرام کي ته اهڙو بُل کپندو هو سو چيائين ته، ”فرق اهو جو حنيف جيم وارو ڪم ڪندو آهي ۽ تون ’ي‘ وارو!“ سڄي گاڏي ۾ ٽهڪڙو پئجي ويو ته قاضي صاحب هڪو ٻڪو ٿي ويو، ڳالهه ڇا هئي جو حنيف صاحب عورتن جو شوقين هو ۽ قاضي صاحب ڇوڪرن جو. اهو چرچو اهڙو لڳو جو سڄي لاڙڪاڻي ۾ مشهور ٿي ويو. ٻئي دفعي هڪ هندو وڪيل وٽ ويٺا هئاسون ته گوبند رام آيو ۽ اتاوليءَ مان چيائين ”يار دوا لاءِ شيشو کپيم سو ته ڏينم، اٿئي؟“ ۽ هن چيو ”کوڙ شيشا!“ ۽ پنهنجي ننڍڙي نياڻيءَ کي چيائين ته ”ماءُ کان شيشا وٺي اچ!“ ننڍڙي ڪا ٻاتي هئي سو جهٽ موٽي آئي ۽ چيائين ته ”امان چوي ٿي ته شيشا (’ت‘ سان) ڪونه آهن باقي شيشيون (’ت‘ سان) کوڙ آهن.“ وڪيل صاحب ته ڦڪائيءَ کان ڪنڌ کڻي هيٺ ڪيو پر گوبندرام جي مذاق جي رڳ ڦڙڪي اٿي پاڻ ئي ٻاتلي ٻوليءَ ۾ چيائين، ”امان ٺهيو شيشا (’ت‘ سان) ڪونهن ته سڀ شيشيون (ت سان) ميڙي سيڙي کڻي آ.“ هُن حجائتي يار به ڀونڊو کڻي ڏنس پر گوبندرام کلندو رهيو. اهڙا هئا پيارا ماڻهو.
امڙ جي ڳالهه ته رهجي وئي. ايتري واقفيت ۽ سوسائٽيءَ ۾ اٿڻي ويهڻيءَ جي باوجود سادگي ايڏي جو گهر جو ڪم سڄو پاڻ ڪندي هئي. ڪم واري مائي، مائي جنان سرهياڻي ته ماني پچائيندي ۽ ٿانوَ ڌوئيندي هئي پر ٻيا به ته اڪيچار ڪم آهن. امان مينهن به رکندي هئي. مينهن وڏي خدمت ٿي گهري. کڙ ۽ ڪٽي گهرائي ڪتر ۾ ملائي چارو تيار ڪري مينهن کي ڏيڻ، ڏهڻ، ساجهر سوير ولوڙي مکڻ ڪڍڻ، اسڪول وڃڻ کان اڳي اسين ٻار چاڏيءَ وٽ قطار ڪيون ويٺا هوندا هئاسون. مائي جنان گرم گرم ماني تئي تان لاهي پنڊيءَ ۾ هڪ ٻار جي اڳيان رکندي ۽ امان مکڻ جو چاڻو مانيءَ تي رکي ڳڙ جي مُستي مٿانس وجهندي هئي ۽ اسان ڏاڍو چاهه سان کائي ڍؤ ڪر ي اٿندا هئاسين. ته مٿان ڏيندي هئي مهيءَ جو گلاس جو اڳ ۾ ئي ڪڍي رکندي هئي. حيدرآباد وارا اهو ڪونه سمجهندا. مکڻ ڪڍڻ کان اڳ ولوڙيل ڌونئرو، پاڻيءَ سان گاڏڙ ٿيو مهي. مکڻ نڪرڻ کان پوءِ ٿيندو ڏڌ جو گهاٽو ٿئي، ڏڌ ۾ پاڻي ملايو ته ٺهندي لسي. لسيءَ ۾ گهڻو پاڻي ۽ لوڻ ملائبو ته ٺهي پوندي ڪانجهي.
ٻارن کي وهنجاري سهنجاري، ڪپڙا پارائي اسڪول موڪلڻ ۽ منجهند جي ماني اڳڙيءَ ٽڪر ۾ ٻڌي هر ڪنهن جي ٿيلهي ۾ رکڻ. اسڪول جو وقت هوندو هو صبح جو يارهين بجي کان شام جو چئين بجي تائين. وچ ۾ مانيءَ لاءِ رسيس ٿيندي هئي. ڳڙ ذرو يا گهران آڻبو هو يا هڪ پئسي جو هٽ تان وٺي ماني کائي ڇڏبي هئي. اڳي رپيا ڪونه ملندا هئا خرچي لاءِ. بس رڳو هڪڙو پئسو يا هڪڙي پائي. رپئي ۾ هونديون هيون هڪ سؤ ٻيانوي پايون. ڪوڪا ڪولا وغيره جو تصور ئي ڪونه هو. اسڪول ۾ پاڻيءَ جا مٽ ڀري رکندا هئا، اتان پاڻي پيئبو هو. بس.
هر ٻئي ٽئين ڏينهن تي ٽينُ کار جو چڙهندو هو. گاسليٽ واري خالي وڏي ٽين ۾ پاڻي ۽ ميرا ڪپڙا �