اونھي ڳالھ اسرار جي

�جهي ٿورو کار (ڪاسٽڪ سوڊا) ملائي باهه تي چاڙهي ڇڏبو هو. پوءِ هڪ هڪ ڪپڙو ڪڍي. سونٽيءَ سان سَٽي صاف پاڻيءَ سان ڌوئبو ۽ سڪائبو هو. استريءَ جو تصور ڪونه هو. ان ڪري اهي مروڙيل سروڙيل گهنجيل ڪپڙا پائبا هئا ۽ ڪو شرم يا عار ڪونه ٿيندو هو. اهو عام رواج هو. اهو سمورو عمل نهايت ٿڪائيندڙ ۽ وقت کائو هو پر هر گهريلو عورت ائين ڪندي هئي. امان به ائين ڪندي هئي. ان لاءِ ڪو خاص سبب ڪونه هو ڇاڪاڻ ته ڌوٻي پاڻمرادو گهر اچي ميرا ڪپڙا کڻي ويندو هو ۽ صرف ٽي رپيا سؤ ڪپڙن جي ڌورائي وٺندو هو. سو به کنڀ جا صاف ڌوتل ڪپڙا، استري ڪيل ۽ ڪلف لڳل. مان ڀانيان ٿو ته گهر ڌياڻيون هڪ ته بچت خاطر ۽ ٻيو انهيءَ لاءِ ڪنديون هيون ته اڳي وڳا گهڻا ڪونه رکبا هئا. هر ڪنهن کي هڪ ٻه وڳو هوندو هو جو کار چڙهندي هئي ته ڌوئڻ لاءِ ڏئي پاڻ پٺيءَ اگهاڙو ڪم تي هليو ويندو هو. ٻارن جا ڪپڙا ته جهٽ جهٽ ميرا ٿا ٿين سو انهن جي ڪپڙن لاءِ کار چاڙهڻ لازمي هئي. ٻيو ته تن ڏينهن ۾ نه هئا پئمپر، نه ڪڇا نه نئپڪن، رڳو هئا رلڪا جي ٻار هر هر خراب ڪندا هئا ۽ انهن جو ڍير کار تي چڙهندو هو.
مان ننڍي هوندي کان ڏاڍو ڌيرج وارو، هر ڳالهه کي نظر انداز ڪندڙ ۽ بي نياز هئس. مونکي آڙاهه بخار يا ڪو سور هوندو هو ته به ڳالهه ڪونه ڪندو هئس. وتندو هئس ڊوڙندو کيڏندو. جو نستو ٿي چپ ڪري ويهي رهيس ته امان ويچاريءَ کي اڊڪو ٿي پوندو هو ۽ ور ور ڪري پڇندي هئي ته ”جمال ڇو کيڏين نه ٿو، ٺيڪ ته آهين نه؟“ ته مان چوندو هئس ”ها امان ٺيڪ آهيان!“ اڄڪلهه ننڍا ته ننڍا پر وڏا ۽ وڏيون به ٿورو ٿئين ته هاءِ گهوڙا مچائي ڏين. شل نه مٿي جو سور ٿئين، پوءِ ”گهوڙا مئس! مٿو ٿو ڦاٽي، چڪر ٿا اچن، مران ٿي يا مران ٿو!“ لڳي پئي هوندي.
ولايت ويس ته ڏٺم ته ڪو ڪنهن کي پنهنجي تڪليف ڪونه ٻڌائي. اسان پارو مشرقي ماڻهو کڻي ڪنهن گوري کي ٻڌائيندو ته هو خاموش ٿي منهن کڻي ڦيرائيندو، نه ته به رکائي ۽ طنز سان چوندس ته، ”مان ڀانيان ٿو ته توکي ائسپرين جي ضرورت آهي.“ ڪو ته ائين به چئي ڏيندس ته ”مائينڊ يوئر اون بزنس!“ يعني پنهنجي ڪم سان ڪم رک؛ ۽ اهو جملو جهڻڪڻ يا ڇنڊ ڪڍڻ برابر هوندو آهي. ڪو شريف ماڻهو هوندو ته وڌ ۾ وڌ چوندس ”ٽيڪ اِٽ ايزي“ يعني مڙيئي خير آهي. مون لاءِ ڊاڪٽر پوهومل، امان کي ۽ ٻين گهر ڀاتين کي سخت تاڪيد ڪري ڇڏيو هو ته هن ڇوڪري جو خيال رکجو. ٿوري به ڪا تڪليف ڏسوس ته وڏي ڪري سمجهجو ۽ هڪدم مونکي اطلاع ڪجو.
مون اڳ ئي ذڪر ڪيو آهي ته ڪرمان باغ محلو تن ڏينهن ۾ جهنگ لڳو پيو هو. هڪ ڏينهن مان دروازي جي چائنٺ تي ويهي مٽيءَ تي ويٺي ليڪا پاتا ۽ ڊاٿا. کڻي جو ڏسان ته کليل در جي تاڪ مان هڪ ڀوري رنگ جي نانگ جي منڍي مون ڏانهن تمام هوريان پئي سرڪي. اٿي وڃي امان کي چيم ته ”امان هڪ ننڍڙي نانگڙي در جي ٻيڪڙ ۾ ويٺي آهي.“ امان ويٺي ڪپڙا سَٽيا سو اها سونٽي هٿ ۾ کڻي هلي آئي. در جو کڻي ورائي ته چيائين ”گهوڙا هي ته هيڏو سارو کپرآهي، تون ٿو نانگڙي چوين!“ پوءِ مونکي چيائين ”پري ٿي بيهه!“ ۽ پاڻ وڌي سونٽيءَ سان کپر کي ڌڪ هنيائين ته کپر شوڪٽ ڪري پوئتي بُل کائي اچي امان جي پيرن وٽ ڪريو. پوءِ ته امان سونٽيون هڻي ماري وڌس ۽ مئل نانگ سونٽيءَ تي کڻي اندر آئي ۽ چيائين ”هيءَ جمال جي نانگڙي ڏسو!“
ڪپڙي لٽي ۽ ڏيک ويک ۾ به بي نياز هئس. عيد براد تي امان پڻئي ۽ بوسڪيءَ جا تاڪيا گهرائيندي هئي. بوسڪي به نج بوسڪي هئي ۽ رنگين ليڪن واري. ٻيا ٻار، منهنجا ڀائر ڀينر پيا پنهنجي پسند جو ڪپڙو چونڊيندا هئا ته هيءَ نه هيءَ ۽ مان بي پرواهه پيو کيڏندو هئس. نيٺ امان سڏ ڪري چوندي هئي ”جمال هيءُ ڏس ڪهڙي سٺي آهي، ڪهڙي ڊزائن وٺي ڏيانءِ؟“ ـ مان ”توهان جي مرضي“ چئي بي خيالائي سان هليو ويندو هئس.
ٻيو ته ٺهيو 1974ع ۾ جڏهن پنجاهه سالن جو اچي ٿيو هئس ته بين الاقوامي ادبي ڪانفرنس ماسڪو ۾ وڃڻ ٿيو. ڏينهن ٻن کان پوءِ ڏسان ته هر ڪنهن مندوب کي سندس نالي واري پتل جي پٽي لڳي پئي آهي ۽ ادب جي حوالي سان هڪ نِب به ڪوٽ تي لڳي پئي آهي ۽ لکڻ لاءِ پيڊ ۽ پينون به هجن. مون ڊاڪٽر ميڊم لڊميلا واسلويا کان پڇيو ته ”هي ڇاهي؟“ عجب مان چيائين ”تو ڪونه ورتا آهن؟ هڪ سٺي چمڙي جي بيگ ملي ٿي، جنهن ۾ تمغا ۽ اهو سڀ سامان پيل آهن ۽ پڻ پنجاهه روبل به ملن ٿا.“
روبل وڏي ڳالهه هئي ۽ هڪ روبل ٻن ڊالرن جي برابر هو. پوءِ به ٻه ڏينهن گذري ويا ته ميڊم لڊميلا صاحبه پاڻ وڃي وٺي آئي ۽ مونکي اچي ڏنائين ۽ چئي ڏنائين ته ”عجيب بي نياز ماڻهو آهن!“ حالانڪه هوءَ اسان جي وفد جي ليڊر فيض احمد فيض صاحب سان وابسته هئي پر منهنجو اونو رکندي آئي. هڪ ڏينهن منهنجي طبيعت ڪجهه ٺيڪ نه هئي سو ڪانفرنس ۾ ڪونه ويس ۽ چادر ويڙهي سمهي پيس. اوچتو اکيون جو کوليان ته ميڊم لڊميلا ڪرسي وجهيو ويٺي هئي. اها آهي عورت ذات جي فطري اون. مون کي جاڳندو ڏسي چيائين ته، ”مان ڊاڪٽر وٺي ٿي اچان!“ مون گهڻو ئي جهليو مانس پر هوءَ پنجن منٽن ۾ هڪ ڊاڪٽرياڻي وٺي آئي جنهن چڪاسي هڪ گوري پاڻيءَ سان کارائي ٻي شام جو کائڻ لاءِ چيائين ۽ چوندي وئي ته شام تائين بلڪل ٺيڪ ٿي ويندين ۽ واقعي ائين ٿيو. مون کي عجب لڳو ته اسان جي ملڪ ۾ ته ڊاڪٽر اڌ ڊزن دوائون بمع ائنٽي بايوٽڪ جي لکي ڏيندا ۽ پوءِ به چار پنج ڏينهن لوڙي اٿبو آهي.
مون ميڊم لڊميلا کان ڊاڪٽر جي فيءَ جو پڇيو ته چيائين ته، ”هتي سڀ ڊاڪٽر سرڪاري آهن ۽ ڪنهن کان به في ڪونه وٺن.“ اهو هو اشتراڪي نظام جو ڪمال جنهن کي روسين، معمولي شخصي آزادين ۽ مراعات جي آڙ ۾ ڊاهي ڍينگو ئي ڍيري ڪري ڇڏيو، جنهن روسيءَ سان ڳالهاءِ سو ’خود رحميءَ‘ جي مرض ۾ مبتلا. اها خود رحمي (self-pity) جنم ڏئي ٿي خود پسندي ۽ پوءِ خود مطلبيءَ کي. اهي ڏاڍا خطرناڪ ڏاڪي وار جرم آهن. پهريان self-pity پوءِsin of self righteousness ۽ پوءِ خود مطلبي، (selfishness) جي ڏاڪي تي جڏهن ماڻهو پهچي ٿو ته عقل مت مارجي ٿا وڃن. ماڻهو رڳو پنهنجي ذات ۾ گم ٿي وڃي ٿو ۽ چڱي مَٺي جي خبر نٿي پويس. هر روسيءَ کي اها شڪايت ته ”محنت به اسين وڌيڪ ڪيون. چڱا به اسين ٿيون، قربانيون به اسين ڏيون پوءِ به سڀ وئرٿ، جو هڪ معمولي آمريڪي ماڻهو يا مزور وٽ به اهو سڀ ڪجهه آهي، جنهن لاءِ اسين سِڪون پيا.“ اڙي ڀائي، ڏسو ئي ڪونه ٿا ته توهان جي انهن ئي عملن جي ڪري، روس جا ڪروڙين شهري خوشحال، صحتمند، تعليم سان آراسته، بيمارين ۽ بک کان بچيل ۽ وڏي ڳالهه ته امن امان سان پيا گذارين. مان ته وڪيل ۽ جج ماڻهو سو خاص ڌيان ڏنم ڏوهه ۽ ڪورٽن طرف. ڪو ڏوهه ئي ڪونه هجي. نه قتل، نه ڌاڙو، نه چار سؤ ويهه، نه ديواني مقدما، نه طوائفون. ڪورٽن ۾ بس هڪڙي ئي جرم جي ڀرمار هجي ته رات جو شراب پي ڊرائيور مقرر رفتار کان تيز گاڏي هلائين ٿا.
مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان ته عورت کي فطري طرح اونو رهي ٿو. تخليقڪار آهي نه، تڏهن. مان جڏهن اسيمبليءَ جو سيڪريٽري هئس ته هڪڙي ليڊي ائڊووڪيٽ بلقيس جمال