اونھي ڳالھ اسرار جي

مهيني ۾ هڪ ٻه دفعو مون سان آفيس ۾ ملڻ ايندي هئي. عجيب غريب رٿون کڻي آئي ته چار شاديون قانوناَ لازمي ڪيون وڃن. مون طنزاَ چيو مانس ته ”واقعي پاڪستان جو وڏو ۾ وڏو مسئلو آهي باجي، آپي ۽ ڀيڻ جي شادي!“ سو تيئن زور زور سان دليل ڏيڻ لڳي. ٿيو ڇا جو مون ڪجهه دوا جون گوريون ڪڍيون (دل جو مريض آهيان) ته ڪلارڪ اچي ويو ۽ وري ڪو ٻيو ماڻهو آيو ته دوا رهجي وئي. ڪم ڪار کان واندو ٿي وري ساڻس مخاطب ٿيس ته چيائين ”ڳالهيون پوءِ، اڳ ۾ پاڻي گهرائي گوريون کائو!“ ڏسو هڪ ست ڌاري عورت به اهو اونو رکيون ويٺي هئي ته هن کي دوا کائڻ وسري وئي آهي، اول اها کائڻ کپيس.
امڙ ايماندار ايتري هئي جو ڪنهن جي پائي به ميري ڪانه ڪندي هئي. تن ڏينهن ۾ رواج هوندو هو ته واڻيا گهوراڙو هر ڪا شيءِ کنيو گهر گهر وڪڻندا هئا. مثلاَ ڪپڙن جا ٿان، ڳوٽا، چوڙيون، ٿانوَ وغيره. عورتون شاپنگ جون ماهر ٿين ٿيون. يا واڻين جهڙيون پڪيون. واڻيو گهرندو رپيو ته امان چوندي ٻه آنا. ڪجهه شيون وڪڻي واڻيو ٽپڙ ويڙهي ويندو ته ڪانه ڪا شيءِ رهجي ويندس. پوءِ اسان ٻارن لاءِ آزار. امان چوندي کڻ اهو سامان ۽ ڀڄ واڻئي جي پٺيان. نٽهڻ اس ۾ پيرين اگهاڙي واڻئي جي پٺيان ڀڄندا ويندا هئاسون ۽ وڃي کيس سندس سامان موٽائيندا هئاسون. ڪڏهن ته واڻيو هليو ويندو هو، هٿ ڪونه ايندو هو ۽ ٻئي ٽئين ڏينهن هوڪو ڏيندو هو ته کيس سڏي امانت موٽائيندا هئاسون. ڪڏهن ڪڏهن ته سڄو تاڪيو ڪپڙي جو يا سڄو پاڪيٽ ڳوٽن جو ڇڏي ويندا هئا ۽ اها شيءِ ائين جو ائين، پنجين ڇهين ڏينهن به واپس ملندي هئن ته ڪجهه حيران ٿيندا هئا. هڪ دفعي ته هڪڙو چوڙين جو سڄو اسٽينڊ ڇڏي ويو جنهن ۾ پنج سؤ کن چوڙيون هيون. اهو کيس هفتي کان پوءِ ثابت مليو ته ڏاڍو خوش ٿيو. ائين اسان گهر ڀاتين کي ابي توڙي امان پاران ايمانداريءَ جي ستي پيل هئي.
هڪ دفعي 1960ع ۾ فئملي سان گڏ سجاول مان حيدرآباد آياسون. فردوس سئنيما ڀرسان هڪ ڏيپلائيءَ جي جنرل اسٽور تان سامان ورتو سون. هڪ سؤ جو نوٽ ڏنو مانس سو ڏيپلائي ماڻهو پڪو، ور ور آڱرين تي حساب ڪري باقي پئسا موٽائي ڏنائين. اسين جيپ تي واپس سجاول پي موٽياسون ۽ حيدرآباد ڇڏي زيل پاڪ وٽ پهتاسون ته مون جيپ واري کي چيو ته واپس دُڪان تي هل. ڊرائيورسميت سڀني چيو ته وقت ٿا وڃايو دير ٿي ويندي، پر مون چيو ته، دُڪان واري سترهن رپيا وڌيڪ موٽايا آهن سي واپس ڪرڻا آهن. ائين ڪيوسون ته دُڪان وارو وائڙو ٿي ويو ته هي ڪهڙا ماڻهو آهن جو پئسا موٽائڻ لاءِ سجاول ويندي ٽنڊي محمد خان روڊ تان موٽي آيا آهن. اها هئي امڙ جي اسان کي ٻالڪپڻي کان تربيت.
حقيقت ۾ تربيت ئي سڀ ڪجهه آهي، تعليم ڪجهه نه آهي. تربيت، جنهن جو بنياد اخلاقيات تي هجي، اها ئي چڱا ماڻهو ۽ شهري پيدا ڪري سگهي ٿي. باقي جيڪڏهن صرف لکپڙهه سان اهڙو ڪارج سڌ ٿئي ها ته پوءِ ڪراچيءَ ۾ جتان جون نوي پنجانوي سيڪڙو مائرون پڙهيل آهن، اتي ڪالا نانگ، وڇون، لنگڙا، ڪانا، ڪمانڊا ۽ ٻيا الائي ڪهڙا زهريلا ۽ چٻا ڦڏا جانور پيدا نه ٿين ها؛ نه وري چانهه جي پتيءَ ۾ چڻن جون کلون، گيهه ۾ ڊيزل ۽ مصالحات ۾ سرن جو ڪٽو ملائڻ وارا، يا چور بازاري ۽ ذخيرو اندازي ڪرڻ وارن جي ايڏي وڏي کيپ تيار ٿئي ها. پڙهڻ لکڻ جي اهميت پنهنجي جاءِ تي ڇاڪاڻ ته اهو علم حاصل ڪرڻ جو هڪ ذريعو آهي، باقي بذاتِ ته اهو ڪجهه به نه آهي. اهڙا ڪيترائي گريجوئيٽ ۽ ماستر صاحب پيا آهن جن جا ڪڌا ڪرتوت نه رڳو شرم جوڳا بلڪه ڪيترين بڇڙائين جي جڙ آهن.
انهن کان ته اڻ پڙهيل وڏيرا چڱا جي ڀائرن (عام ماڻهن) سان گڏ تڏي تي يا واڻ جي کٽن تي چوويهه ڪلاڪ دونهين دکايون ويٺا آهن، جتي هر آيو ويو، مسافر، غير ملڪي يا تر جو، ڄاتل سڃاتل توڙي اڻ سڃاتل اچي آسائش ڪري ماني ٽڪي کائي پنهنجا مسئلا حل ڪرائي وڃي ٿو. اهڙو وڏيرو سڏجي ٿو تر جو چڱو مڙس يا نيڪ مڙد. سندس اوطاق سماجڪ سينٽر به آهي ته مهمان خانو به، ڪورٽ به، بئنڪ به ته ٻانهن ٻيلي به، ڪورٽ اهڙي جو سستو انصاف بنا وڪيل ۽ پوليس جي، اتي جو اتي، ڌرين کي گهرائي ڪيو وڃي ٿو ۽ ٻئي ڌريون راضي خوش ٿي وڃن ٿيون. بئنڪ اهڙي، جو نه درخواست، نه ئي ڪو فارم ڀرڻو، نه ئي ضمانت، شخصي سڃاڻپ تي رڳو رجسٽر ۾ صحيح ڪري پئسا وٺي هليا وڃو. اها ٻي ڳالهه آهي ته چڱن مڙسن جا پويان، شهري تعليم پرائي، پنهنجن وڏن جون قائم ڪيل روايتون وساري، اڳيون نور به وڃائي ويٺا آهن. هونئن به ان پڙهيل لکيل طبقي ڏنو به ڇاهي، سواءِ رشوت خور ڪاموري، ويڪائو استاد ۽ بي ايمان واپاري ۽ دڪاندار جي.
پڙهڻ لکڻ سان نه ڪو انقلاب آيو آهي نه ايندو. هي ته رڳو شهري شودن جو شوشو آهي. پنهنجي بڇڙائين تي پڙدو وجهڻ جو بهترين طريقو آهي ۽ پڻ ٻين جي پڳڙي لاهڻ جو. ڀلا ڪهڙو انقلاب پڙهڻ لکڻ جي ذريعي آيو؟ حضرت موسيٰ عليھ السلام جو فرعون خلاف، حضرت دائود عليھ السلام جو جالوت خلاف، حضرت عيسيٰ عليھ السلام جو سود خورن خلاف، حضرت محمد صه جو قبائلي سردارن ۽ واپارين خلاف، يا فرينچ انقلاب يا مارڪس ۽ لينن جو روسي انقلاب يا چين جي مائوزي تنگ جو جنگجو سردارن خلاف؟ ڪو به نه. اهي انقلاب ته پاڻ پڙهيل ڳڙهيل گمراهن، سردارن ۽ بي ايمان واپارين خلاف هئا جيڪي ٻين کان ڦري لٽي پنهنجا ڀڀ ڀريندا رهيا ۽ مسڪينن کي وڌيڪ مسڪين ڪندا رهيا. انقلاب جو مطلب ئي اهو آهي ته مسڪينن جي منظم قوت سان، اهڙن سرمائيدارن، واپارين ۽ ٻين ڦورو طبقن ۽ ٽولن کان مسڪينن ۽ پورهيتن کي نجات ڏياري کين خوشحال ڪجي. چڱي ماڻهو، پير فقير درويش جي سڃاڻپ ئي اها آهي ته پاڻ اهو ئي مسڪينن وارو گذر بسر هجيس ۽ سندس لاڳاپيدار، مريد خادم وڃن خوشحال ٿيندا. پر هتي ته الٽي گنگا ٿي وهي.
امان جي ديانتداري ۽ دليري مثالي هئا. دليريءَ جو مثال رڳو کپر نانگ مارڻ وارو ناهي. حالانڪه اها به وڏي ڳالهه آهي. ادا شمس جي اوطاق يا آفيس هوندي هئي مدرسھ هاءِ اسڪول ڀرسان. اتي ڏينهن ڏٺي جو هڪڙو ڪارو نانگ اچي نڪتو. ماڻهن جو ڊنبلو اچي گڏ ٿيو پر رڳو ڪاريهر ڪاريهر جي دانهن پئي پوي. همت ڪنهن ۾ نه هجي جو ان کي ماري. نانگ به ماڻهن جو انبوهه ڏسي منجهي پيو ۽ مدرسھ جي ڪمپائونڊ وال جي وٽ ۾ ڇپ هڻي پيو. هڪ ڳوٺاڻو اچي نڪتو تنهن ڇاهي ڇاهي ڪري، نانگ ڏسي هڪ ماڻهو کان هاڪي وٺي ٻه ٽي ڌڪ هڻي نانگ ماري وڌو. مون ڏٺو ته نانگ ڪاريهر به نه هو. گڊو هو ڇاڪاڻ ته پيٽ اڇو هئس. اها هئي ڊنب ماڻهن جي همت جو نانگ جي دهشت کان، سڀ پري پري بيٺا هئا. هڪ دفعي مان ڄامشوري لڳ پنياريءَ جي پل تي ويٺو هئس ته هڪ نانگ ور وڪڙ کائيندو اچي لنگهيو. اسان سان گڏ ويٺل هڪ ٽالپر، جو منهنجي ساهرن جي عزازت وارو آهي، پادر لاهي اٿيو ۽ نانگ ماري وڌائين. نانگ ويچارو ڏاڍو نازڪ جانور ٿئي ٿو. ٿوري ڌڪ لڳڻ سان سندس ڪرنگهو ٽٽي پوي ٿو ۽ پوءِ ڀڄي نٿو سگهي. پوءِ رڳو سندس مٿو چٿڻو آهي،