اونھي ڳالھ اسرار جي

�ِ مون 1945ع ۾ هڪ مراد آبادي پيالي ورتي هئي ان ۾ گيهه ۽ ماکي کائيندا هئاسون. اها پيالي اڄ به مون وٽ سانڍيل آهي جا بدر گهري ورتي ته هو يادگيري طور سنڀالي رکندو. باقي کير جو ڪراچيءَ ۾ آزار هو. پاڻيءَ جهڙو، ڇاڇ جهڙو. اتفاق سان عبدالحق وڪو، بولٽن مارڪيٽ جو انسپيڪٽر ٿي آيو. ان وقت بولٽن مارڪيٽ جي پوليس انسپيڪٽر کي فوجدار چوندا هئا جو وڏي هلندي پڄندي وارو هو. سندس گهر واري، اسان جي وڏي ڀيڻ حميده بيگم کي صلاح هنئين ته کير مون وٽ پيئڻ اچو جو پوليس آفيسرن کي سچو نج کير ٿو ملي. پوليس جون فليٽون هيون سنڌ مدرستھ جي سامهون، سو اسين ٻئي ڀائر ڪمال ۽ مان روپ ولاس مئڪلوڊ روڊ، جتي هاڻي اخبار جنگ جو دفتر آهي، کان پنڌ ئي پنڌ کير ڪارڻ سنڌ مدرسي تائين روزانو ايندا هئاسون ۽ کير پي پنڌ ئي پنڌ موٽندا هئاسون. کير سٺو ملائيءَ وارو! مهيني تي حساب ڪري کير جا پئسا اديءَ کي ڏئي ڇڏيندا هئاسون. هي ته ٿي کير جي ڪهاڻي پر مکڻ به اسان جي ايڏي ڪمزوري آهي جو اڄ تائين بُسري ٺهرائي جام مکڻ وجهرائي، ڊاڪٽر جي منع باوجود کائيندا آهيون. هيرآباد حيدرآباد ۾ جڏهن عاملن جي پاڙي ۾ اچي رهياسون ته هڪ اڌڙوٽ عمر وارو هندو عامل، بابا کي واٽ تي روڪي پنهنجا ڪارناما ٻڌائڻ لڳو. وڏو ڪارنامو اهو ته ”کير به پاءُ پيان، اڌ به نه، پاءُ!“ ۽ هر هر اهو جملو پيو ورجائي ته، ”اڌ به نه، پاءُ!“ مونکي ۽ ڪمال کي کل ته ڏاڍي آئي پر روڪي وياسون. ٻارن کي هر ڳالهه تي کل اچي، ڪو ڌِڪو کائي ته به کِل، ڪو ڪري پوي ته به کِل، ڪنهن جا ڪپڙا گپ جي ڇنڊن سان خراب ٿي پون ته به کِل. الا، ائين کِلي وقت گذارجي ۽ حياتيءَ سڄي ائين هجي ته واهه. اهو عقل، دانش ۽ ڏاهپ، ڏور رهن ته چڱو، ”الا! ڏاهي مَ ٿيان ڏاهيون ڏک ڏسن، مونسان مون پرين ڀورائيءَ ۾ ڀال ڪيا.“
گرو رجنيش کي جو ڪئسيٽ تي ڏسان ته اکيون پوري منهن تي مرڪ آڻي، پنهنجي آمريڪي ٻڌندڙن کي پيو فرمائي ته ”ڏکن کي اوڏو اچڻ نه ڏيو، سکن جو ساٿ ڏيو. جيڪي وڻيوَ سو ڪيو ته ڄاڻ پئجي ويندؤ ته اوهين اصل ۾ آهيو ڇا.“ واهه جي هيءَ دانش آهي. ڀلي چوري ڪيو ته خبر پئجي ويندؤ ته مان چور آهيان. ڀلي زنا ڪيو ته خبر پئجي ويندؤ ته مان وحشي جانور آهيان. هيءَ هزارن سالن جي ويدڪ دانش ته ڪام، ڪروڌ، لوڀ، موهه ۽ اهنڪار کان پري ڀڄو، سا ڇٽي؟ پوءِ ته ماڻهو ٿيو بي شعور وحشي جانور، ٻيو ڇا.
وري چي ”ڏکن جي اوڏو نه اچو رڳو سک وٺو!“ ڪيڏي نه احمقانه ڳالهه. ڏک جو احساس ئي نه هوندو ته سک جي خبر ڪيئن پوندي. پاڻ جيڪي سو پرائو ڏک پنهنجو ڪبو ته ٿورو گهڻو سک جو احساس ٿيندو. سک ۽ ڏک ته ڳانڍڙ سانڍڙ آهن. هڪٻئي کان ڌار ئي ڪونهن. ڀٽائي رحمة الله عليھ فرمايو ته، ”ڏک، سکن جي سونهن گهوريا سک ڏکن ريءَ.“ قرآن الحڪيم فرمايو ته ”تحقيق، ڏکن سان گڏ سُک آهي ۽ پوءِ (وري چئون ٿا) ته ڏکن سان گڏ سک آهن.“ هي اٽل فيصلو آهي. گرو راجنيش جنهن کان اول ته ماڻهو ڪافي متاثر ٿئي ٿو پر حقيققت ۾ هو رڳو پنهنجي امريڪي پوئلڳن يا ٻين وسوڙن کي پنهنجي شخصيت ۽ سطحي دانش سان مصنوعي خوشي ڏئي پاڻ وڻائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. پنهنجن ۽ ٻين جي ڏکن کان ماڻهو ڏکارو نه ٿيندو ته سنگدل پشاچ ٿي ويندو ۽ پوءِ اهڙي ماڻهوءَ مان ڪهڙي ڀلائي ٿيندي؟ ”ڏکن ڏڌي آهيان ... ڏکن سندو ڏجهرو ... سارو ڏيل ڏکن ۾،“ اهڙا اهڃاڻ ته عظيم ماڻهن ۾ ٿيندا آهن. شاهه لطيف ته سسئي، سهڻي، سورٺ ۽ ٻين جا ڏک پنهنجي ڏيل ۾ سانڍي آهون دانهون ڪندو ويو، ”واڪا ڪنديس وو، مون سان جبل ٿو جاڙون ڪري!“
شيخ اياز ڪامياب وڪيل، باعزت، باوقار، عالم فاضل، دولتمند، پوءِ ڪهڙي ويڌن هئس جو هيڏو وڏو شاعر ٿي پيو؟ جيلن ۾ ويو ۽ عتاب هيٺ آيو ۽ اڄ آخري عمر ۾ پنهنجن جا ويڻ به ويٺو سهي. سوڀو گيانچنداڻي، اعليٰ تعليم يافته، شانتي نڪيتن جو پڙهيل وڏو زميندار، ان کي ڪهڙي پئي جو هارين پورهيتن جا سور مالها جيان پوئي ڳچيءَ ڳل لاتائين ۽ جيلن جون عقوبتون سٺائين. رسول بخش پليجو، غريب جو ٻار، نور نِچوئي اٺ ڪتابن جا پڙهي وڏو ڏاهو ۽ داناءُ بڻجي، بيماري سيماري ۾، ننڊ آرام ڦٽائي، گرمي سرديءَ ۾ وتي نانگن جي ٻرن ۾ هٿ وجهندو ۽ جيلن کي دعوتون ڏيندو. اِهي پروا ڏک آهن، جي سک سمهڻ ئي نٿا ڏين. جي اهڙا مست ملنگ ماڻهو نه هجن، ته درد وندين جو ديس ڪيئن وسي؟ اهڙائي ماڻهو تقديرون بدلائيندا آهن. جي سک سان ٿي ويهن ها ته ٽيئي وڏا ڪامياب وڪيل آهن ۽ هاءِ ڪورٽن تي ائين ڇانئجي وڃن ها جيئن مرحوم حسن علي عبدالرحمان، طفيل علي عبدالرحمان، شير محمد شيخ، اي ڪي بروهي، خالد اسحاق ۽ ٻيا ۽ اڄ بيماري ۽ بيوسي بجاءِ، ايئر ڪنڊيشن بنگلن ۽ موٽر ڪارڪن ۾ دولت جا ڌڻي ٿي آرام ۽ سک سان ۽ وڏي اثر رسوخ سان حياتيءَ جا آخري ايام گذارين ها، پر هو ڄاڻي واڻي ڏوري ڏک لهن ٿا ۽ اهو ئي هڪڙو سک ماڻن ٿا. اها ئي ’پروڙ‘ آهي، نجات جي راهه جا سک سمهڻ نٿي ڏئي. ڄاڻي واڻي اها راهه چونڊي اٿن. نه ته اهي ٽيئي سڄاڻ، حسن، موسيقي ۽ محبتن جا به ماهر آهن. اهڙن ئي ماڻهن جي وجود سان ديش بديش جي ڀلائي وابسته آهي. ڪارساز قدرت جي چڪيءَ ۾ هو ڪيرَ (قطب) مثل آهن جنهن بنا چڪي، مڪڙي ۽ مُٺيو ڪم ئي ڪونه ڪندا ۽ خالي پُڙ نه ان پيهندا، نه اٽو ملندو. باقي گرو راجنيش پنهنجو رعب ڄمائڻ لاءِ جيڪي وڻيس سو چوي.
راجنيش ته خير تمام داناءَ ۽ قابل ماڻهو آهي پر اڄڪلهه هر ڪو ٻڌ سڌ تي ٻه چار جملا يا واقعا ياد ڪري، چڱي محفل ۾ ويهي، پنهنجي علم ۽ ڄاڻ جي ڌاڪ ويهارڻ چاهيندو آهي. 1977ع واري ڏهاڪي ۾ سينيٽر شيخ رفيق پنجاب اسيمبلي جو اسپيڪر هو. سنڌ اسيمبليءَ جو اسپيڪر خانصاحب غلام الرسول ڪيهر جو تمام داناءَ ۽ مدبر هو سو سندس دعوت ڪندو هو. هڪ دعوت ۾ ڪيهر صاحب جي مسلم آباد واري بنگلي تي شيخ رفيق صاحب پنهنجي علم جو اظهار ڪندي انڪشاف ڪيو ته ”وليم پيٽ جو بعد ۾ انگلينڊ جو وزير اعظم ٿيو. سو جڏهن پهريون دفعو تقرير لاءِ اٿيو ته تقرير ڪري نه سگهيو ۽ ٽي دفعا ’آءِ ڪنسيو، آءِ ڪنسيو، آءِ ڪنسيو‘ چئي ويهي رهيو. يعني ’مون اعتراف ڪيو يا مان مڃان ٿو، مان مڃان ٿو‘ ۽ وڌيڪ ڪجهه ڳالهائي نه سگهيو. ’ڪنسِيو‘ جي هڪ ٻي معنيٰ پيٽ سان ٿيڻ به آهي ... هڪ ميمبر طنز مان چيو ته مسٽر وليم ٽي دفعا پيٽ سان ٿيو پر ٻار ڪونه ڄڻيائين.“ ڪيهر صاحب اهو ٻڌي مون ڏانهن ڏٺو. مون سمجهيو ته مون کان تصديق ٿو گهري ته مون چيو ته ”اهو واقعو مسٽر ڊزرائلي جو آهي جو به انگلينڊ جو مشهور وزير اعظم ٿي گذريو آهي.“ شيخ رفيق صاحب ڦڪي مرڪ مرڪي چيو ”ها ها برابر!“
ڳالهين ڪندي پارليامينٽري مهذب مذاق جو ذڪر ڇڙي پيو. اڄ ته گهٽين جا ڇوڪرا ميمبر ٿي آيا آهن ۽ اهڙي بازاري زبان ٿا ڳالهائن جو ٻڌندڙن کي شرم اچيو وڃي پر ميمبر صاحب جيڪي سو فخر وچان ڳاٽ اوچو ڪيون بيٺا آهن ڄڻ ته ڪا کيپ کٽي هجين. اسيمبليءَ ۾ اهو چوڻ ته ”ڪوڙ ٿو ڳالهائي“، سو به غير پارلياماني آهي. وڌ ۾ وڌ چئبو ته