اونھي ڳالھ اسرار جي

� چيئرمين ٿيو ته ٻيو ته الائي ڇاڇا پر آفيس جا صوفا، قالين ۽ ڪرسيون به گهر کڻائي ويو. حيدرآباد جي ڊسٽرڪٽ چيئرمين به جهڙوڪ ڌاڙا هنيا. اهو انهيءَ ڪري ٿيو جو مادر پدر آزاد هئا. اڳي مٿن ڊپٽي ڪمشنر ۽ ڪمشنر جو ڪنٽرول هو پر سياسي نمائندن انهن تي روڪ وجهي ڇڏي. دادو ـ جوهي تڪ مان رئيس علڻ خان لغاريءَ جو پٽ ميمبر ٿي آيو. ڏاڍو صاف گو ۽ مزاحيه طبيعت جو ماڻهو هو. ڪچهري ڪندي مونکي چيائين ته ”ابڙا صاحب، ميمبري مان ته ڦاسجي ويا آهيون. رڳو آهي ڪوري بک، اڳي معمولي وڏيرا هئاسون ته صوبيدار مختيار ڪار بلڪه هيڊ منشي وٽ به هليا ويندا هئاسون ۽ خلق خدا جا ڪم به ڪرائي ايندا هئاسون ۽ پاڇي بچائي به ايندا هئاسون. ڌُر کان وٺندا هئاسون پنج سؤ، صوبيدار کي ٻه اڍائي سؤ ڏئي باقي پنهنجو کيسو به گرم ڪري ايندا هئاسون. هاڻي آهيون مانَ وارا ميمبر صاحب ... سو صوبيدار کي ماڻهو ٿا موڪليون ته اچ! ته اچي ئي نٿو. ڪم به نٿا ٿين ۽ پئسو به ڪونه ٿو ملي. نانءُ وڏو ديهه ويران.“
پوءِ ته ميمبر صاحبن وڙهي جهڙي، بليڪ ميلنگ جا طريقا اختيار ڪري بندوق جي ليسنن جي ڪوٽا، ٽيليفون جي ڪوٽا ۽ نوڪرين جي ڪوٽا ورتي ۽ اهي وڪڻڻ شروع ڪيا. ائين رشوت ۽ سفارش جي بازار گرم ٿي وئي. اهو تمام اهم سياسي ۽ سماجي مسئلو آهي ته ان صورتحال کي ڪيئن منهن ڏجي. يا ته اسيمبلي سرشتو ختم ڪري ميمبرن مان جند ڇڏائجي ۽ پريزيڊينٽ ۽ گورنرن جي سڌي چونڊ ڪرائجي جيئن آمريڪا ۾ آهي. ٻيو طريقو آهي ته جيئن اڳ هو تيئن ڊپٽي ڪمشنر ۽ ڪليڪٽر کي ضلعي جا مڪمل اختيار ڏجن ۽ پوليس به سندس ماتحت ڪجي ۽ هو رڳو گورنر ڏانهن جوابده هجي. اهڙي طرح ماڻهن جا سڀ ڪم ضلعي سطح تي ٿي ويندا ۽ کين ڪراچي حيدرآباد جا پنڌ نه ڪرڻا پوندا ۽ نه وزيرن جي درن تي ڌڪا کائڻا پوندا. وزير به گورنر صاحب رڳو چار يا پنج رکي جي وقت بوقت کيس صلاح مشورو ڏين، بس. انهن کي نه ايگزيڪيٽو پاور هجي، نه هئڻ کپن. پوءِ جيڪڏهن ڪامورو غلط هلي ته کيس وٺ ڪرڻ به سؤلي. هونئن به سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته ’ڪامورو ڪچي پنڊي؛درخواست جو کاڄ.‘ هاڻي ته پنڊيءَ جا تِيلا ئي ڪڍي ڇڏيا اٿن ۽ پنڊي رهي ئي ڪانهي. ڪامورو جهڙو ڪمدار يا ميمبر صاحب جي مُڇ جو وار جيڏانهن ورائينس تيڏانهن وري. استاد دامن اهڙي سياسي مڇ (نواب ڪالا باغ جي مڇ) تي واهه جو وار ڪيو. چي،
اے استاد دامن دا شعر اے، ڪسي دي مڇ تـﮯ نهين.“
پيا آهن اهڙا ڪهڙا شخص، جيڪي چوڻو هئن سو چئي ويا. استاد دامن ۽ حبيب جالب ڪير سڏائي.
سچ ٿو ٻڌايانوَ ته جنهن ڪامورا شاهيءَ کي توهان تمام طاقتور ۽ شانائتي سمجهو ٿا سا تمام ڪمزور ۽ ڪمتر (ذليل لفظ استعمال نٿو ڪيان) ٿي چڪي آهي. اڏوهي کاڌل پيل پائو آهي. ڪنهن به وڏي ۾ وڏي آفيسر کي طاقت ناهي جو هڪ معمولي ڪلارڪ ته ڇا، ڪنهن پٽيوالي تي به قدم کڻي سگهي. هڪدم سياسي زور، بار پئجي ويندا. ٻيو ته ٺهيو ڪنهن ڪلارڪ جي باري ۾ ڪو آفيسر ڳجها رمارڪ به نٿو لکي سگهي. شڪارپور ۾ 1956ع ۾ مان جج هئس. هڪ بيلف ڏاڍو نافرمان هو سو سيڙجي سکر پنهنجي سيشن جج فيروز نانا کي وڃي روبرو عرض ڪيم ته ان کي مون وٽان بدلي ڪري ڇڏي. نانا صاحب جيڪو تمام دلير ۽ با اصول آفيسر هو تنهن مونکي چيو ته بدلي ڪونه ڪندوسانس باقي تون کيس پنهنجي چئمبر ۾ سڏي بُلٽ بند ڪري موچڙا هڻي چڱي ڦيهه ڪڍينس. مان ويٺو آهيان پرواهه نه ڪر. مون به ائين ڪيو کيس سڏي در بند ڪري اچي ٿڦن ۽ مُڪن سان ورتومانس. دانهون رڙيون ڪيائين پر مون به ڪونه ڇڏيومانس. گاريون به ڏنيون مانس سڌو ٿي ويو. هر ڪم ۾ حاضر! حاضر! پئي پويس. نانا صاحب ڏي دانهن کڻي ويو ته ان به دڙڪا ڏنس ته ”وڃ وڃي جج صاحب کان معافي وٺ، نه ته نوڪريءَ مان ڪڍي ڇڏيندو سانءِ!“ ايڏو هو آفيسرن کي ٻل. ائين هلندو هو انتظام.
پوءِ لڳو 1958ع ۾ ايوب جو مارشل لا، تنهن سڄو نظام درهم برهم ڪري ڇڏيو. آفيسرن جون بيعزتيون ڪيون ويون، کين جيل ۾ وڌو ويو. ڪيترن کي نوڪرين مان ڪڍيو ويو. ائين انتظامي ڍانچي جون ڌڄيون اڏايون ويون. پنهنجيون خاميون ۽ غلط ڪاريون لڪائڻ خاطر، فوجين، سول آفيسرن تي ٽوڪون ڪيون، گلائون ڪيون ۽ رشوتخوري ۽ بد انتظاميءَ جا الزام مڙهيا. ڪانگ کي لڙ ۾ مزو! سو شور مچائي فوجي پاڻ اچي لٽ مار کي لڳا. سڀني کي معلوم آهي ته ڇا ڇا نه ٿيو. گورنر جنرل اسڪندر مرزا لکي ٿو ته ”ڏهن پندرهن ڏينهن اندر اهڙي حالت ٿي جو فوجي ڪراچيءَ جهڙي شهر ۾ ايلفيءَ جهڙي علائقي ۾ معزز دڪاندارن کان دڙڪي داٻ ذريعي شيون مفت ۾ يا ڪوڏين دام ڦرڻ لڳا.“ فوجين اهڙي ڦر لٽ ۽ ڏاڍ ڏمر جو مظاهرو ڪيو جو چنگيز، هلاڪو، تيمور ۽ نادر واري دؤر جون جهلڪيون ڏسڻ ۾ آيون. ماڻهن جي عزت نفس کي تار تار ڪيو ويو. شريف شهرين توڙي پورهيتن کي رستي ويندي جهلي بيعزتو ڪرڻ، اٿ ويهه ڪرائڻ ۽ ڪن پڪڙي ڪڪڙ بنائڻ ته معمول بڻجي ويو. فوجين خود ايڏيون ۽ ايتريون رشوتون ورتيون جو رشوت جو اگهه چڙهي ويو. ميرپور خاص جي ٻن مشهور ماڻهن سان اهڙيون عقوبتون ڪيون ويون جو هڪ دامن شاهه فوجين کي پاڻ ڏانهن ايندو ڏسي پاڻ کي شوٽ ڪري گولي هڻي ماري ڇڏيو ۽ ٻئي فقير محمد مڱرئي پل تان درياهه ۾ ٽپو ڏنو. اهو ڏاڍ ۽ رشوت جو دؤر 1958ع کان 1960ع تائين هليو. جنرل ايوب خود اهو محسوس ڪندي، فوجين کي واپس بئرڪن ۾ گهرائي ورتو.
ڀلا فوجي به ڪو فرشتا ته ڪونه آهن. ساڳيو ئي اسانجي معاشري جي پيداوار آهن ۽ اسان جا مٽ مائٽ آهن. تن ڏينهن خيرپور ميرس ۾ منهنجي بنگلي ڀرسان بنگلو هوندو هو مسٽر حق نواز مغل جو، جيڪو زرعي کاتي ۾ ڊائريڪٽر هو. مڙس قدآور، بدن جو ڀريل ۽ ڳالهائڻ جو ڪڙڪيدار هو. شڪارپوري هو. اهڙي نفسانفسي واري دؤر ۾ ٻاهر نڪري زور زور سان پيو چوي ته ”ير! ڳالهه ته ٻڌو، ابي کي ٻه پٽ، تن مان هڪ ٿيو فوج ۾ ڀرتي ۽ مان ٿيس سول آفيسر ته ڇا هُو ٿي پيو حلالي ۽ مان حرامي؟ ٻيلي نطفو ته هڪڙو ئي هو، جي مان حرامي ته هو به حرامي، نه ته ٻئي حرامي يا ٻئي حلالي!!“
ماڻهن کي اهڙيون خارون هيون. ماڻهن کي ايتري نفرت ٿي وئي جو ڪو ورديءَ وارو ڏسندا هئا ته چوندا هئا چپ ڪر ڪُتو (يا سوئر) پيو اچي! پوءِ جڏهن بنيادي جمهوريت جو سرشتو رائج ڪري يونين ڪائونسلون وغيره ٺاهي عوامي نمائندن کي آندو ويو، تڏهن وڃي ڪو ماڻهن جي دلين تي ٿڌو ڇنڊو پيو ۽ بنيادي جمهوريت جا چونڊيل نمائندا جنرل ايوب جا وفادار ٿي پيا. انهن ئي جنرل ايوب کي ووٽ ڏئي، محترمه فاطمه جناح جي مقابلي ۾ ڪامياب ڪيو. پوءِ ته انهن بنيادي ميمبرن، جن کي جسٽس ايم آر ڪياني ڀري ڪورٽ ۾ ’بي بنياد‘ سڏيو، وڏا جاوا ڪيا جيئن مير حيات ٽالپر صاحب جي ڳالهه ٻولهه مان معلوم ٿيو. جنرل ايوب صاحب انهي سرشتي جو نالو رکيو: ’بيسڪ ڊيموڪريسي‘ ۽ جسٽس ڪيانيءَ چيو ’بيس ليس ڊيموڪريسي‘، خير، مطلب هو معاشري جو بگڙڻ، رشوت جو زور وٺڻ ۽ عوام ۽ ب�