اونھي ڳالھ اسرار جي

�ورو ڪريسيءَ جي تذليل. اهو سڀ ڪجهه مارشل لا جو تحفو آهي.
مارشل لا جو سڀ کان وڏو تحفو جو قوم کي عنايت ٿيو سو هو منافقي. دعويٰ اها ته رشوت ۽ شراب خوريءَ کي ختم ٿا ڪيون، جي ٻئي چوٽ چڙهي ويا. ضياءَ دور ۾ ته رشوت، سمگلنگ ۽ شراب خوري زوران زور هئي. اسان پاڻ اکين سان ڏٺو ته جيڪو ملٽري وارو مٿي تي لوهي ٽرنڪ رکي آيو ۽ پٽ تي بسترو وڇائي اچي سمهيو سو ڏسندي ڏسندي بنگلن، موٽر گاڏين، قالينن ۽ پلنگن جو مالڪ ٿي ويو. منهنجو هڪ برگيڊيئر قريشي واقف ٿيو. ان سان اهڙي ڳالهه ڪيم ته ڪاوڙجي تپي باهه ٿي ويو. چي: ”توهان جا سويلين آفيسر ڪمائيندا هئا ته توهان کي اعتراض ڪونه هو، هاڻي جڏهن هي غريب، قوم جا محافظ ڪمائين ٿا ته توهان کي ساڙ ٿو ٿئي.“ هيءَ هئي ذهنيت! مطلب ته ڀلي فوج جو به وارو اچي ۽ هو ڪمائين. شرابخوري اهڙي جو حيدرآباد ۾ سائينجيز هوٽل ڀرسان رمضآن شريف جي مهيني ۾ سڄي سڄي رات فوجي پيا شرابخوري ڪندا هئا. ڪير ڪڇي!؟ مان اسلام آباد بدلي ٿي ويس ته هڪ وڏي آفيسر ڳالهه ڪئي ته اسلامي ملڪن جي ڪانفرنس جي تيارين جي سلسلي ۾ هڪ جنرل (نالو نٿو لکان) ڏينهن رات ڪار ۾ چڙهي پيو هلندو هو ۽ بندوبستن جي نظر داري ڪندو هو ۽ هلندي هلندي رڳو پيو وهسڪي پيئندو هو. سو هڪ رات نشي ۾ ٽٻ ٿي، ايمبسي روڊ تي اسٽيئرنگ مٿان بيهوش ٿي سمهي رهيو. صبح جو سپاهين کيس سڃاڻي گهر پهچايو. جي چئون، ته چوندا ته ”پوءِ ڇاهي؛ ملڪ مٿان جان قربان ڪرڻ وارا به ته اهي ئي آهن.“
ڄام صادق علي خان مرحوم کي مذاح جو عجب انداز هو. هڪ دفعي سندس هل پارڪ واري بنگلي تي سياري جي رات ۾ ويٺا هئاسون ته هڪ فوجي ڍير ساريون درخواستون پلاٽن جي الاٽمينٽ لاءِ کڻي آيو. اهو ڀٽي صاحب وارو دؤر هو. ڄام صاحب ساڻس عزت سان پيش آيو ۽ درخواستون وٺي ”حاضر!“ چئي ٻين ماڻهن سان هيڏانهن هوڏانهن جون ڳالهيون ڪرڻ لڳو. هن فوجي صاحب کي مٺيان لڳي، سو جوش ۾ اچي چوڻ لڳو ته ”فوجي جوان پنهنجا سر ڪٽائن ٿا، توهان هنن کي پلاٽ به نٿا ڏيو!“ ڄام صاحب قلم رکي نهايت معصوم بڻجي کيس چيو ”ڀائو معاف ڪجانءِ، مونکي خبر ئي ڪانه هئي ته فوجي جوان پنهنجا سر پلاٽن لاءِ ڪٽائين ٿا؟“ هو صاحب اهڙو ششدر ٿيو جو ککو وکو ٿي لاجواب ٿي اٿي هليو ويو.
ڄام صاحب پراڻو پارليامينٽرين هو ۽ ڏاڍو برجستو ۽ بروقت مذاق ڪندو هو. هڪ دفعي سنڌ اسيمبليءَ ۾ مرحوم ظهور الحسن ڀوپاليءَ جو گُڪو ۽ قد جو ننڍڙو هو سو عادت موجب زور زور سان چيخون ڪري ڳالهائڻ ۽ ميز تي مڪون هڻڻ لڳو. جڏهن بس ڪيائين ته ڄام صاحب اطمينان ۽ صبر سان چيو ته ”اسپيڪر صاحب، ڪجهه سمجهه ۾ نه آيو ته ’مِڪي مائوس‘ (Mickey Mouse) کي ڪهڙي تڪليف هئي ۽ الائي ڪهڙي چُون چان پئي ڪيائين.“ انهي تي نواب مظفر قدآور ۽ وٽيل مڇن سان، اٿي بيهي رهيو ۽ اعتراض اٿاريائين ته ڪنهن معزز ميمبر کي مِڪي مائوس چوڻ نامناسب ۽ غير پارلياماني آهي. ڄام صاحب وري به اٿي بيهي حيرت ۽ معصوماڻي انداز ۾ چيو، ”سائين، مون مُڇُو مائوس ته ڪونه چيو هو، نواب صاحب اجايو غلط فهميءَ جو شڪار ٿيو آهي.“ سڄي هائوس ۾ ٽهڪڙو پئجي ويو ۽ نواب مظفر به ڦڪو ٿي چپ ڪري ويو.
معاشري جي بگاڙ ۽ رشوت جي ڳالهه پئي ڪئي سين. جنرل عتيق الرحمان شخصي طرح ڏاڍو ڀلو ۽ شريف ماڻهو هو. ون يونٽ جو گورنر به بڻيو. فيڊرل سروس ٽربيونل جو چيئرمين ٿيو. هڪ ڏينهن فوجين جي وڏي دعوت ۾ اعلان ڪيائين ته ڪجهه جايون تحصيلدارن ۽ نائب تحصيلدارن جون آهن. توهان مان جو اچڻ چاهي سو مون کي هتي ئي درخواست ڏئي. اتي ئي کيس سوين درخواستون مليون جن ۾ ميجر، ڪرنل ۽ برگيڊيئر شامل هئا. هي ملڪ لاءِ سر ڪٽائڻ لاءِ فوج ۾ ڀرتي ٿيا هئا. جنرل صاحب کانئن دخواستون وٺي پوءِ جو کين بڇڙو ڪيو سو خدا ڏسي ۽ بندو سهي. ڏاڍو کين شرمسار ڪيائين ته فوج جو ههڙو پيشو ڇڏي محض رشوت ۽ پئسي خاطر معمولي نوڪرين لاءِ ڀڳا ٿي آيا.
رشوت جو چسڪو ۽ پئسي جو چسڪو ماڻهو کي مرون بڻائي ٿو ڇڏي. ايڏي رشوت هلي، ايڏي رشوت هلي جو فوجي آفيسر رشوت ۾ ڪار جون چاٻيون ۽ فليٽ جون چاٻيون گهرڻ لڳا. مون کي مسٽر خالد ٽالپر جو ان وقت هائوس بلڊنگ فائنانس ڪارپوريشن جو چيئرمين هو تنهن ٻڌايو ته ڊفينس جا سڀ بنگلا يا ٻيا فوجين جا گهر، سڀ جو سڀ قرض کان آزاد ٿي ويا ۽ قسطون پيارجي ويون. انهيءَ صورتحال جو فائدو ورتو، پوليس. هونئن جو ڪم 500 روپين يا هزار ٻن روپين ۾ ٿي ويندو هو تن لاءِ پوليس لکين روپيه گهرڻ لڳي. رشوت جو اگهه وڌي ويو. پوليس کلئي عام چوڻ لڳي ته ڇا ڪجي، فوجي صاحبن کي پئسا پهچائڻا آهن. ائين پوليس هٿان به فوج بدنام ٿي. ڊڪٽيٽر هونئن به پوليس کي عوام مٿان سوار ڪري حڪومت ڪندو آهي ۽ پوليس جو اهڙو مٿو ڦري ويو جو ڪنهن جي پٽڪي لاهڻ ۾ ڪو ڊپ ڊاءُ ڪونه هو. ڪراچي جو هر هڪ ايس ايڇ او مهيني ۾ هڪ ڪروڙ ڪمائڻ لڳو. ان ۾ ايس پي کان وٺي آءِ جي تائين حصيدار هئا. ايس پي لاءِ هر ضلعي جي منٿلي مقرر هئي. سکر ضلعي جي 22 لک روپيه مهينو لاڙڪاڻي جي 12 لک روپيه مهينو. مون رڳو هڪڙو ايس پي مسٽر خواجه اهڙو ٻڌو جنهن منٿلي وٺڻ کان انڪار ڪيو.
انهي خواجه صاحب منهنجي دوست ملا حاجي احمد جو مقولو غلط ثابت ڪري ڏيکاريو ته، ”ايماندار ڪو به نه آهي رڳو قيمت وڌيڪ هوندس!“ مون مٿي لکيو آهي ته پئسي جي چوس ماڻهوءَ کي مرون بڻائي ٿي ڇڏي. هرو ڀرو ائين به نه آهي برابر هڪڙا ڪروڙن هوندي به ڄرڪن وانگر وات ڦاڙيو ويٺا آهن ۽ ڍڍ ڀرجين ئي نه ٿو. ٻيا حضرت امام حسن عليھ السلام، حضرت ابو بڪر صديق رضي الله عنھ ۽ حضرت عثمان رضي الله عنھ جهڙا جيڪي سڀ ڪجهه خلق خدا لاءِ خرچ ڪري ڇڏين. شڪارپور جو راءِ بهادر اوڌو داس تاراچند اهڙي وڏي ۽ شاندار اسپتال ٺهرائي ويو جا اڄ ڊسٽرڪٽ سول اسپتال آهي ۽ منجهس سول سرجن جي رهائش گاه به آهي. ڪن کي پئسي جو موهه آهي ڪن کي نه. ڪي اهڙا جو پئسو جيئن به اچي، ڪٿان به اچي، ڪهڙي به نموني اچي، خوشيءَ سان ڳڙڪائيندا ويندا.
دنيا جا ڏاها اڃا تائين بحث ڪندا اچن ته طريقا اهم يا نتيجا. انگريزي ۾ چوڻي آهي ته ”نتيجو (ڪاميابي وغيره) ثابتي آهي طريقن جي صحيح هجڻ جي.“ نيڪ ۽ چڱا ماڻهو وري چون ته ”طريقا چڱا وٺجن ۽ نتيجن جي پرواهه نه هجي.“ اهو جهڳڙو هليو اچي. اسان جي مذهب اسلام ته طريقن کان به اڳ ۾ نيت تي زور ڏنو. لازم آهي ته نيت چڱي ته طريقا به صحيح اختيار ڪبا ۽ نتيجو الله تي ڇڏبو. باقي اها ته سئين سڌي بيهوده ڳالهه آهي ته ڪهڙا به طريقا وٺي ڪاميابي حاصل ڪجي. ائين اصل ڳالهه ته وٿين مان وهي ٿي وڃي ته جنهن کي اسين ڪاميابي چئون ٿا سا ڪاميابي آهي به يا نه؟ ائين ته هر بڇڙائي جو جواز نڪري پوندو. علاؤالدين خلجي سهري کي مارائي بادشاهه ٿي ويٺو. اورنگزيب پيءُ کي قيد ۾ وجهي ڀاءُ دارا کي شهيد ڪري شهنشاهه بڻجي ويو، ڇا ان کي ڪاميابي چئبو؟ حقيقت ۾ مغل سلطنت جي زوا